Polotia recepta. Mapa Księstwa Połockiego – teksty i preteksty sporu o władzę

Grzegorz  Franczak

Polotia recepta. Mapa Księstwa Połockiego – teksty i preteksty sporu o władzę

Data publikacji: 2021

Terminus, 2021, Tom 23, zeszyt 2 (59) 2021, s. 97 - 133

https://doi.org/10.4467/20843844TE.21.005.13439

Autorzy

Pobierz pełny tekst

PDF

drukuj

Tytuły

Polotia recepta. Mapa Księstwa Połockiego – teksty i preteksty sporu o władzę

Abstrakt

Polotia recepta. A Map of the Principality of Polatsk: Texts and Pretexts of thePower Dispute

This study discusses an important aspect of a political message conveyed by Stanisław Pachołowiecki’s map, published in 1580 by G.B Cavalieri’s printing house in Rome as part of The Atlas of the Principality of Polatsk – Descriptio Ducatus Polocensis. The message in question is one of the paratexts, presenting a detailed historical note on Polatsk and the Principality. The main goal of the study is to prove a double hypothesis, first that the note on Polatsk was a key argument legitimising the rule of Stephen Báthory – contested by Tsar Ivan the Terrible – not only over the small territory under dispute but over the whole Great Duchy of Lithuania and the Polish-Lithuanian Commonwealth, and second, that the decision to aim the first Polish-Lithuanian military offensive in the 1577–1582 war at Polatsk was motivated by political rather than military or strategic considerations.
In section I, preliminary assumptions, theses and research methods are presented. Then, in section II, the context of the propaganda campaign, as Pachołowiecki’s map ideological framework, is introduced. This is followed by a critical analysis of the historical note, based on Polish and Ruthenian-Lithuanian sources (III.1). The next section (III.2) demonstrates that Polatsk held a central place in the Muscovite political discourse. Having proclaimed himself a heir to the throne of the Great Duchy and to the crown of Poland, Ivan the Terrible seized the land of Polatsk, and the efficient Muscovite diplomacy started to assert the tsar’s alleged dynastic claim to Lithuania and Poland. In this way, the manipulated history of the “recovered Polatsk”, Polotia recepta, argued to be a historical part of Lithuania, can be seen as a reply to the Muscovite discourse of power drawing on dynastic claims to a non-existent duchy, and the key matter is the legitimisation of elective monarchy as opposed to hereditary one. Having discussed the theatrical and iconic form of the Polish triumph over Ivan the Terrible (III.3), the author highlights the long life of the political myth of the Polatsk statehood and its sign ificance for today’s Belarusian identity discourse.

Słowa kluczowe

Stanisław Pachołowiecki, Descriptio Ducatus Polocensis, Renaissance cartography, Polish- Lithuanian Commonwealth, Muscovy

Bibliografia

Pobierz bibliografię

Źródła

Baranov K.V., Zapiskaya kniga Polotskogo pokhoda 1562/63 goda, "Russkiy diplomatariy" 10 (2004), s. 119–154.

Kniga posolskaya Metriki Velikogo Knyazhestva Litovskogo, soderzhashchaya v sebe diplomaticheskie snosheniya Litvy v gosudarstvovanie korolya Sigizmunda-Avgusta (s 1545 po 1572 god), Moskva 1843.

Letapisy i khroniki Belarusi. Syarednyavechcha i ranemadernyy chas, uklad. V.A. Varonin, Smalensk 2013.

Polnoe sobranie russkikh letopisey, t. 1: Lavrent'evskaya letopis', Leningrad 1926–1928.

Polnoe sobranie russkikh letopisey, t. 17: Zapadnorusskiye letopisi, Sankt-Peterburg 1907.

Polnoe sobranie russkikh letopisey, t. 21: Kniga Stepennaya tsarskogo rodosloviya, Sankt-Peterburg 1908.

Sbornik Imperatorskogo Russkogo Istoricheskogo Obshchestva, t. 71: Pamyatniki diplomaticheskikh snosheniy Moskovskogo gosudarstva s Polsko-Litovskim gosudarstvom, ch. 3 (gody s 1560 po 1570), Sankt-Peterburg 1892.

Bielski M., Kronika polska, Kraków: Jakub Siebeneicher, 1597.

De rebus gestis Stephani I, regis Poloniae, magni ducis Lithuaniae etc., contra magnum Moschorum ducem narratio, Roma: Eredi di Antonio Blado, 1582.

Długosz J., Annales seu Cronicae incliti regni Poloniae. Liber 10: 1370–1405, Warszawa 1985.

Edictum regium de supplicationibus ob rem bene adversus Moschum gestam, Köln: Maternus Cholinus, 1579.

Edictum regium de supplicationibus ob rem bene adversus Moschum gestam, Kraków: Mikołaj Szarfenberger, 1579.

Edictum Regium Svirense ad milites, ex quo causae suscepti in magnum Moschoviae ducem belli cognoscentur. Edictum regium de supplicationibus ob captam Polotiam. Rerum post captam Polotiam contra Moscum gestarum narratio, Warszawa: Mikołaj Szarfenberger, 1579.

Edictum Serenissimi Poloniae Regis ad milites, ex quo causae suscepti in Magnum Moscoviae Ducem belli cognoscuntur. Item Edictum eiusdem de suplicationibus ob captam Polociam habendis: cum Epistola qua ordines ad comitia convocantur et rerum post captam Polociam gestarum narratione. Hisce adiecta sunt quaedam de Magni Moscoviae Ducis genere, quod se nescio qua autoritate ab Augusto Caesare ducere iactitat, Köln: Maternus Cholinus, 1580.

Heidenstein R., De bello Moscovitico commentariorum libri sex, Kraków: Drukarnia Łazarzowa, 1584.

Heidenstein R., De nuptiis illustrium Ioan[nis] de Zamoscio […] ac Griseldis Bathorreae […] ad […] Georgium Fridericum marchionem Brandenburgen[sem] […] Epistola, Kraków: Drukarnia Łazarzowa, 1583.

Heidenstein R., Pamiętniki wojny moskiewskiej w 6 księgach, przeł. J. Czubek, Lwów 1894.

Herberstein S., Rerum Moscoviticarum commentarii. Synoptische Edition der lateinischen und der deutschen Fassung letzter Hand, Basel 1556 und Wien 1557, erst. von E. Maurer und A. Fülberth, München 2007.

Latopis nowogrodzki pierwszy – przekład na język polski i opracowanie naukowe najstarszego zabytku historii Nowogrodu Wielkiego, projekt Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki nr 22H16036884, oprac. zespół pod kier. Z.A. Brzozowskiej, http://ki.wfi.uni.lodz.pl/ceraneum/latopis/html/index.html (dostęp: 29.02.2020).

Martinelli A., Narratione del successo della guerra del re di Polonia contro al Moscovito l’anno 1579, предисловие, подготовка текста и перевод И. В. Дубровский, „Русский Сборник. Исследования по истории России” 21 (2017), s. 10–68.

Mercator G., Lithuania, w: Atlas sive Cosmographicae meditationes de fabrica mundi et fabricati figura, Duisburg: Albertus Busius, 1595, tab. XXVII. Kolekcja dr. Tomasza Niewodniczańskiego, dep. Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, sygn. TN 1127.

Neue Zeitung von der Eroberung des Schlosses Polocia durch den König von Polen, Speier: Bernhard Dalbin, 1579.

Neue Zeitung von der Festung Polozk, welcher der polnische König am 30. August erobert hat, b.m. [1579].

Neugebauer S., Selectorum symbolorum heroicorum centuria gemina, Frankfurt: Jacob de Zetter, 1619.

Novina jistá a pravdivá o dobytí znamenitého zámku a pevnosti velikého města hraničného Polocka, ležícího na pomezí litevském, Praha: Michael Peterle, 1579.

Pachołowiecki S., Descriptio Ducatus Polocensis, Roma: Giovanni Battista Cavalieri, 1580.

Bibliothèque nationale de France w Paryżu, kolekcja Lallemant de Betz, sygn. 7454.

Pamiętniki do historii Stefana, króla polskiego, wyd. E. Raczyński, Warszawa 1830.

Paprocki B., Herby rycerztwa [!] polskiego na pięcioro ksiąg rozdzielone, Kraków: Maciej Garwolczyk, 1584.

Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, wyd. A. Czuczyński, Kraków 1894.

Pistorius J., Polonicae historiae corpus, t. 3, Basel: Sebastian Petri, 1582.

Pollnische Zeittung. Summarische und Warhaffte Beschreibung, von jüngster bekriegung und eroberung etlicher fürnemer Städt und Vestungen, so König. Mayst. zu Polln, etc. dem Moscovittischen Tyrannischen Feind, mit sieghaffter hand glücklich aberhalten, Nürnberg: Leonhard Heussler, 1580.

The Pověst’ vremennykh lět: An Interlinear Collation and Paradosis, ed. by D. Ostrowski, D. Birnbaum, H.G. Lunt, vol. 1, Harvard 2004.

Powieść minionych lat, przeł. i oprac. F. Sielicki, Biblioteka Narodowa, Seria II, nr 244, Wrocław 1999.

Ruggeri G., La relazione sulla Polonia di Giulio Ruggeri (1568), a cura di J.W. Wos, Trento 1993.

Stephani regis Poloniae epistola, historiam susceptae a se superiori aestate adversus Moschum expeditionis et expugnatae civitatis et arcis Polotzko recitans. Ad ordines Regni Poloniae scripta Anno 1579, b.m. [Rostock: Stephan Möllermann], 1579.

Strubicz M., Magni Ducatus Lithuaniae, Livoniae et Moscoviae descriptio, w: M. Kromer, Polonia, sive de origine et rebus gestis Polonorum libri XXX, Köln: Arnold Mylius, 1589. Kolekcja dr. Tomasza Niewodniczańskiego, dep. Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, sygn. TN 2456.

Strubicz M., Makowski T., Magni Ducatus Lithuaniae caeterarumque regionum illi adiacentium exacta descriptio, Amsterdam: Hessel Gerritsz & Willem Janszoon Blaeu, 1631. Kolekcja dr. Tomasza Niewodniczańskiego, dep. Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, sygn. TN 1141.

Stryjkowski M., Która przedtym nigdy świata nie widziała, Kronika polska, litewska, żmodzka i wszystkiej Rusi, Królewiec: Jerzy Osterberger, 1582.

Stryjkowski M., O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego, oprac. J. Radziszewska, Warszawa 1978.

A True reporte of the taking of the great towne and castell of Polotzko by the King of Polonia, with the manner of the assaults, batteries, undermininges, skirmishes and fyreworkes, that were there vsed from the 11 of August to the 30 of the same month 1579, [London: s.n.], 1579.

Wahrhaftige Zeitung wie die königliche Majestät von Polen am 30. August 1579 die Festung Polozk erobert hat, Gdańsk: Jacob Rhode, 1579.

Wechel J., Rerum Polonicarum tomi tres, t. 1, Frankfurt: Sigmund Feyerabend, 1584.

Opracowania

Aleksandrov D.N., Volodikhin D.M., Bor'ba za Polotsk mezhdu Litvoy i Rus'yu v XII– XVI vekakh, Moskva 1994.

Bogatyrev S.N., Povest' o Polotskom vzyatii i problemy istorii kul'tury Moskovskoy Rusi, w: Istochnikovedenie i istoriografiya v mire gumanitarnogo znaniya: Doklady i tezisy XIV nauchnoy konferentsii. Moskva, 18–19 aprelya 2002 g., Moskva 2002, s. 128–131.

Bychkova M.E., Otdel'ny momenty istorii Litvy v interpretatsii russkikh genealogicheskikh istochnikov XVI v., w: Pol'sha i Rus'. Cherty obshchnosti i svoeobraziya v istoricheskom razvitii Rusi i Pol'shi XII–XIV vv., red. B.A. Rybakov, Moskva 1974, s. 365–377.

Derbov L.A., K voprosu o kandidature Ivana IV na pol'skiy prestol v 1572–1576 gg., "Uchenye zapiski Saratovskogo universiteta", 39 (1954), s. 176–217.

Dmitrieva R. P., Skazanie o knyaz'yakh vladimirskikh, Moskva 1955.

Yerusalimskiy K.Yu., Ideologiya istorii Ivana Groznogo: vzglyad iz Rechi Pospolitoy, w: Dialogi so vremenem: Pamyat' o proshlom v kontekste istorii, red. L.P. Repina, Moskva 2008.

Yerusalimskiy K.Yu., Istoriya na posol'skoy sluzhbe: diplomatia i pamyat' v Rossii XVI v., Moskva 2005.

Ivan Grozny – zavoevatel' Polotska: (novye dokumenty po istorii Livonskoy voyny), red. A.I. Filyushkin, sost., podgot. k publ., vstup. st. V.Yu. Ermak, opisanie rukopisi K.Yu. Yerusalimskiy, Sankt-Peterburg 2014.

Pashuto V.T., Obrazovanie Litovskogo gosudarstva, Moskva 1959.

Turchinovich O., Obozrenie istorii Belarusii s drevneyshikh vremen, Sankt-Peterburg 1857.

Filyushkin A.I., Izobretaya pervuyu voynu Rossii i Evropy: Baltiyskie voyny vtoroy poloviny XVI v. glazami sovremennikov i potomkov, Sankt-Peterburg 2013.

Florya B.N., Rodoslovie litovskikh knyazey v russkoy politicheskoy mysli XVI v., w: Vostochnaya Evropa v drevnosti i srednevekov'e, Moskva 1978, s. 322–328.

Florya B.N., Russko-pol'skie otnosheniya i politicheskoe razvitie Vostochnoy Evropy vo vtoroy polovine XVI – nachale XVII v., Moskva 1978.

Awianowicz B., From IVDAEA CAPTA to LIVON(IA) POLOT(IA)Q(UE) RECEPTA: The Reception of the Famous Reverse of Vespasian Coins in Renaissance Poland, „Wiadomości Numizmatyczne” 73 (2019), z. 207, s. 1–11.

Bogatyrev S., Battle for Divine Wisdom: The Rhetoric of Ivan IV’s Campaign against Polotsk, w: The Military and Society in Russia, 1450–1917, ed. by E. Lohr, M. Poe, Leiden 2002, s. 325–363.

The Book of Royal Degrees and the Genesis of Russian Historical Consciousness, ed. by G. Lenhoff, A. Kleimola, Bloomington 2011.

Byczkowa М.Е., Legenda o pochodzeniu wielkich książąt litewskich. Redakcje moskiewskie z końca XV i z XVI wieku, „Studia Źródłoznawcze”, 20 (1976), s. 183–199.

Floria B.N., Rosyjska kandydatura na tron polski u schyłku XVI wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 16 (1971), s. 85–95.

Franczak G., Atlas Księstwa Połockiego Stanisława Pachołowieckiego z 1580 roku – transkrypcja i przekład, „Terminus” 19 (2017), z. 1 (42), s. 61–74.

Franczak G., Filologia mapy. Badanie dawnej kartografii metodą krytyki tekstu na przykładzie toponimii mapy Księstwa Połockiego S. Pachołowieckiego z 1580 roku, „Terminus” 19 (2017), z. 1 (42), s. 193–252.

Grala H., „Pieczat’ połotckaja” Iwana IV Groźnego. Treści imperialne w moskiewskiej sfragistyce państwowej, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 14 (1997), s. 117–134.

Grala H., Rzeczpospolita wobec pretensji Moskwy/Rosji do ziem ruskich, w: O ziemię naszą, nie waszą. Ideowe aspekty procesów narodotwórczych w Europie Środkowej i Wschodniej, red. Ł. Adamski, Warszawa 2017, s. 19–58.

Harley J.B., The New Nature of Maps: Essays in the History of Cartography, ed. by P. Laxton, Baltimore 2001.

Jacob Ch., The Sovereign Map: Theoretical Approaches in Cartography Throughout History, Chicago 2006.

Juda M., Teodorowicz-Hellman E., Polonika w Bibliotece Katedralnej w Strängnäs, Stockholm 2011.

Kappeler A., Ivan Groznyj im Spiegel der ausländischen Druckschriften seiner Zeit. Ein Beitrag zur Geschichte des westlichen Russlandbildes, Bern 1972.

Kocowski B., Heidenstein Reinhold (1553–1620), hasło w: Polski słownik biograficzny, t. 9, red. K. Lepszy, Wrocław 1960–1961, s. 342–344.

Krawcewicz A., Powstanie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Białystok 2003.

Krzywy R., „Chcesz być groźnym, a uciekasz…”. Nad komentarzem do epinikionów moskiewskich Jana Kochanowskiego, „Pamiętnik Literacki” 104 (2013), s. 185–194.

Łatyszonek O., Od Rusinów Białych do Białorusinów, Białystok 2006.

Łatyszonek O., Polityczne aspekty przedstawienia średniowiecznych dziejów ziem białoruskich w historiografii Wielkiego Księstwa Litewskiego XV–XVI w., „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 25 (2006), s. 5–44.

Łatyszonek O., Bely A., On the Scandinavian Origin of Rahvalod, „Annus Albaruthenicus/Год Беларуски” 6 (2005), s. 49–64.

Łopatecki K., Itineraria jako źródła poznania myśli strategicznej i operacyjnej w okresie panowania Stefana Batorego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 63 (2018), nr 2, s. 29–49.

Marchesani P., La Polonia nella storiografia italiana del XVI e XVII secolo: i clichés ideologici e la loro evoluzione, „Europa Orientalis” 5 (1986), s. 203–231.

Mikocka K., Nagrobki Stefana Batorego i Anny Jagiellonki w Katedrze wawelskiej. Kilka uwag i hipotez, „Rocznik Historii Sztuki” 14 (1984), s. 81–103.

Monmonier M., How to Lie with Maps, Chicago 1991 (wyd. 2: 2018).

Niedźwiedź J., Atlas Księstwa Połockiego – wprowadzenie, „Terminus” 19 (2017), z. 1 (42), s. 1–18.

Niedźwiedź J., Atlas Księstwa Połockiego Stanisława Pachołowieckiego (1580): propaganda, genologia i tworzenie wiedzy geograficznej, „Terminus” 19 (2017), z. 1 (42), s. 127–155.

Niedźwiedź J., Poeta i mapa. Jan Kochanowski a kartografia XVI wieku, Kraków 2019.

Niedźwiedź J., Polska szesnastowieczna propaganda wojenna w działaniu: przypadek Atlasu Księstwa Połockiego (1580), „Terminus” 19 (2017), z. 3 (44), s. 477–510.

Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Pierwsi królowie elekcyjni, Warszawa 1969.

Pirożyński J., Z dziejów obiegu informacji w Europie XVI wieku. Nowiny z Polski w kolekcji Jana Jakuba Wicka w Zurychu z lat 1560–1587, Kraków 1995.

Poe M., Moscow, the Third Rome: The Origins and Transformations of a “Pivotal Moment”, „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas” 49 (2001), H. 3, s. 412–429.

Strémooukhoff D., Moscow the Third Rome: Sources of the Doctrine, „Speculum” 28 (1953), no. 1, s. 84–101.

Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 5: Ziemia połocka i województwo połockie, XIV–XVIII wiek, red. H. Lulewicz, oprac. H. Lulewicz et al., Warszawa 2018.

Weintraub W., Ivan the Terrible as the Gentry’s Candidate for the Polish Throne. A Study in Political Mentality,„Cross Currents. A Yearbook of Central European Culture” 1 (1982), s. 45–54.

Wood D., Rethinking the Power of Maps, New York 2010.

Zawadzki K., Gazety ulotne polskie i Polski dotyczące XVI–XVIII wieku. Bibliografia, t. 1: 1514–1661, Wrocław 1977.

Zawadzki K., Gazety ulotne polskie i Polski dotyczące XVI–XVIII wieku. Bibliografia, t. 3: 1501–1725, Wrocław 1990.

Informacje

Informacje: Terminus, 2021, Tom 23, zeszyt 2 (59) 2021, s. 97 - 133

DOI: https://doi.org/10.4467/20843844TE.21.005.13439

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Polotia recepta. Mapa Księstwa Połockiego – teksty i preteksty sporu o władzę

Angielski:

Polotia recepta. A Map of the Principality of Polatsk: Texts and Pretexts of the Power Dispute

Autorzy

Grzegorz Franczak

https://orcid.org/0000-0003-3580-0166

Università degli Studi di Milano

Publikacja: 2021

Status artykułu: Otwarte

Licencja: CC BY-NC-ND

Udział procentowy autorów:

Grzegorz Franczak (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

Języki publikacji:

Polski

Liczba wyświetleń: 1218

Liczba pobrań: 1004

<p> <em>Polotia recepta</em>. Mapa Księstwa Połockiego – teksty i preteksty sporu o władzę</p>

Pobierz xml