Niemiecki tłumacz‑polonofil Heinrich Nitschmann (1826–1905) i jego gdańskie debiuty literackie

Katarzyna Lukas

Niemiecki tłumacz‑polonofil Heinrich Nitschmann (1826–1905) i jego gdańskie debiuty literackie

Publication date: 2023

Yearbook of Gdańsk, 2023, LXXXIII (83), pp. 160 - 178

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.10

Authors

Pobierz pełny tekst

PDF

Titles

Niemiecki tłumacz‑polonofil Heinrich Nitschmann (1826–1905) i jego gdańskie debiuty literackie

Abstract

Artykuł jest poświęcony postaci Heinricha Nitschmanna – niemieckiego tłumacza i popularyzatora literatury polskiej w Niemczech, jednego z najbardziej wpływowych uczestników polsko‑niemieckich kontaktów kulturowych w drugiej połowie XIX w. W artykule podkreślono regionalny, pograniczny aspekt biografii tłumacza, związanego całe życie z Elblągiem, zwracając jednak uwagę przede wszystkim na pomijane w dotychczasowych opracowaniach związki Nitschmanna z Gdańskiem. Skupiono się na jego wieloletniej współpracy z gdańskim księgarzem i wydawcą Karlem Theodorem Bertlingiem. Umożliwił on Nitschmannowi debiut translatorski (jako wydawcy antologii własnych przekładów poezji polskiej) i autorski (zbiór esejów Erinnerungen an Oliva, wyrażający zarówno emocjonalną więź tłumacza z Pomorzem, jak i stosunek do natury charakterystyczny dla wykształconego niemieckiego mieszczaństwa XIX w.). W artykule postawiono tezę, że to gdański wydawca utorował Nitschmannowi drogę na rynek wydawniczy w Niemczech: w Lipsku i Dreźnie, w istotny sposób przyczyniając się do jego późniejszych sukcesów. Publikacje Nitschmanna: jego antologie przekładowe oraz popularny zarys literatury polskiej (Geschichte der polnischen Litteratur) miały wiele wznowień i kształtowały obraz polskiej kultury wśród niemieckich odbiorców epoki wilhelmińskiej. Przykład udanej współpracy Nitschmanna i Bertlinga pokazuje, jak synergia działań tłumacza i wydawcy – postaci z perspektywy historycznoliterackiej często marginalizowanych – przekładała się na władzę w polu literackim i możliwość wpływu na polsko‑niemieckie kontakty literackie w XIX w.

The article is devoted to Heinrich Nitschmann, a German translator and propagator of Polish literature in Germany, one of the most influential participants in Polish‑German cultural contacts in the second half of the 19th century. The article emphasizes the regional, borderland aspect of the translator’s biography which was connected with Elbląg, paying attention, however, primarily to Nitschmann’s connections with Danzig, which have been overlooked in previous studies. The paper focuses on Nitschmann’s long‑term cooperation with the Danzig bookseller and publisher Karl Theodor Bertling who enabled his debut as a translator (as editor of several anthologies containing his own translations of Polish poetry) and as an author (a collection of essays Erinnerungen an Oliva, expressing both the translator’s emotional bond with Pomerania and the attitude to nature characteristic of the educated German bourgeoisie of the 19th century). The article posits that it was the Danzig publisher who paved the way for Nitschmann to enter the publishing market in Germany: in Leipzig and Dresden, significantly contributing to his later success. Nitschmann’s publications: his translation anthologies and his popular outline of Polish literature (Geschichte der polnischen Litteratur) had many reprints and shaped the image of Polish culture among German audiences of the Wilhelminian era. The example of Nitschmann’s and Bertling’s successful collaboration shows how the synergy of action between translator and publisher – figures often marginalized from a literary‑historical perspective – resulted in greater power in the literary field and in the possibility of influencing Polish‑German literary contacts in the 19th century.

Keywords

Heinrich Nitschmann, Karl Theodor Bertling, Gdańsk, przekład literacki, polsko‑niemieckie kontakty literackie

Heinrich Nitschmann, Karl Theodor Bertling, Danzig, literary translation, Polish‑German literary contacts

References

Download references

Źródła

Biblioteka Elbląska, Dział Zbiorów Zabytkowych, kolekcja Heinricha Nitschmanna, https://dlibra.bibliotekaelblaska.pl//dlibra/metadatasearch?action=AdvancedSearchAction&type=‑3&val1=Subject:%22Nitschmann%2C+Heinrich+%5C(1826%5C‑1905%5C)%22 [dostęp: 19.01.2024].

Deutsches Land und deutsche Lieder. Ausgewahlte Dichtungen mit Illustrationen von H. Stilke. Patriotische Ausgabe. Mit 15 Chromolithographien, gezeichnet von G. Theuerkauf, Dresden 1878.

Nitschmann H., Polska na Parnasie. Ausgewählte Gedichte der Polen, in’s Deutsche ubersetzt von Heinrich Nitschmann, mit beigefugtem Originaltexte, Danzig 1860.

Nitschmann H., Polska na Parnasie. Ausgewählte Gedichte der Polen, in’s Deutsche ubersetzt von Heinrich Nitschmann, zweite sehr vermehrte Auflage mit Hinweglassung des polnischen Originaltextes, Danzig 1861.

Nitschmann H., Der Polnische Parnaß. Ausgewählte Gedichte der Polen, in’s Deutsche ubersetzt von Heinrich Nitschmann, dritte veranderte und vermehrte Auflage, Danzig 1862.

Nitschmann H., Album ausländischer Dichtung in vier Büchern: England. Frankreich. Serbien. Polen, mit deutscher Uebersetzung von Heinrich Nitschmann. Danzig 1868.

Nitschmann H., Der polnische Parnaß. Ausgewählte Dichtungen der Polen, uebersetzt von Heinrich Nitschmann, nebst einem Abris der polnischen Literaturgeschichte und biographischen Nachrichten. Vierte sehr vermehrte Auflage. Leipzig 1875.

Nitschmann H., Erinnerungen an Oliva. Mehr Gefühlsals Erdbeschreibung, Danzig 1878.

Nitschmann H., Iris. Dichterstimmen aus Polen, Leipzig 1880.

Nitschmann H., Geschichte der polnischen Litteratur, Leipzig 1882.

Nitschmann H., Geschichte der polnischen Litteratur, zweite durchgesehene und vermehrte

Auflage, mit dem Portrait und Facsimile des Verfassers, Leipzig 1889.

Nitschmann H., Geschichte der polnischen Litteratur, zweite durchgesehene und vermehrte Auflage, neue Ausgabe, Gera 1896.

Nitschmann H., Perlen französischer Dichtung, auswahl und Ubersetzung von Heinrich Nitschmann, nebst kurzen Lebensskizzen der Dichter. Cothen 1897.

Biblioteka Jagiellońska, Oddział Zbiorow Specjalnych, Sekcja Rękopisow, BJ Rkp. 8948 III, t. 5, A. Zipper, Korespondencja Alberta Zippera z lat 1870–1936, T. 5: Masaryk-Rychterowna, 1872–1935, k. 85–106: listy H. Nitschmanna do A. Zippera z lat 1885–1899, https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/609323/edition/684890/content [dostęp: 8.03.2024].

Opracowania

Althaus H.‑J., Mog P., Aspekte deutscher Raumerfahrung. Deutsches Naturgefühl des 19. Jahrhunderts [w:] Die Deutschen in ihrer Welt. Tübinger Modell einer integrativen Landeskunde, hg. v. P. Mog, H.‑J. Althaus, Munchen 1996, s. 50–52.

[Altmann W.], Nitschmann Heinrich [w:] Elbinger Geistesleben im neunzehnten Jahrhundert. Ein Beitrag zur Chronik der Stadt Elbing, hg. v. A. Boldt, Mohrungen 1894, s. 183–188.

Babnis M., Bertling Karl Teodor [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego. Suplement I, red. Z. Nowak, Gdańsk 1998, s. 33.

Bełza S., Nitschmann o hakatystach, „Kurjer Warszawski” nr 126, 8.05.1905, s. 2–3.

Bławat A.L., Henryk Nitschmann: życie i dzieło, Elbląg 2005.

Buurman R., Ein vergessener Universalgelehrter. Zu Leben und Werk von Heinrich Nitschmann (1826–1905), „Berichte und Forschungen. Jahrbuch des Bundesinstituts fur ostdeutsche Kultur und Geschichte” 2009, Nr. 17, s. 165–183.

Cieśla M., Niemiec elbląski popularyzatorem kultury polskiej. Rzecz o Henryku Nitschmannie, „Neofilolog kujawski” 1991, t. 1, s. 75–80.

Cieśla M., Niemiecki słowianofil Henryk Nitschmann jako tłumacz serbochorwackiej poezji ludowej, „Studia Niemcoznawcze” 1997, nr 13, s. 33–126.

Dzikowska E., Heinrich Nitschmann (1826–1905) [w:] „…nie będzie nigdy Niemiec Polakowi bratem”? Z dziejów niemiecko‑polskich związków kulturowych, red. M. Zybura, Wrocław 1995, s. 199–213.

Eberharter M., Tłumacze i ich biografie – pytania metodologiczne, „Przekładaniec” 2023, nr 47, s. 15–30.

Gliński M., Karl Theodor Bertling, https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=BERTLING_KARL_THEODOR,_ksi%C4%99garz,_wydawca [dostęp: 19.01.2024].

Haedicke D., Heinrich Nitschmann aus Elbing. Im Dienste völkerverbindenden Lied-und-Literaturforschung, „Westpreusen‑Jahrbuch” 1995, Nr. 45, s. 75–82.

Historia Elbląga, t. 3, cz. 2: 1851–1920, red. A. Groth, Gdańsk 2001.

Jarzębowski L., Henryk Nitschmann – miłośnik kultury polskiej, „Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu. Nauki humanistyczno‑społeczne – zeszyt 3 – filologia polska (II)” 1960, s. 215–247.

Keltsch‑Rączka F., Heinrich Nitschmann – ein Brückenbauer im Zeitalter der Nationalbewegungen, „ Jahrbuch fur Internationale Germanistik” 2019, Jg. 51, H. 2, s. 255–274, s. 255–274.

Kita‑Huber J., Makarska R., Wyjść tłumaczowi naprzeciw. Wprowadzenie [w:] Wyjść tłumaczowi naprzeciw. Miejsce tłumacza w najnowszych badaniach translatologicznych, red. J. Kita‑Huber, R. Makarska, Kraków 2020, s. 5–19.

Kłopotowska J., O przekazaniu sensu. „Wspomnienia z Oliwy” Henryka Nitschmanna w kategoriach pamięci kulturowej [w:] Henryk Nitschmann 1826–1905. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej z okazji setnej rocznicy śmierci. Elbląg 18 XI 2005, red. W. Długokęcki, Elbląg 2005, s. 53–60.

Lukas K., Translatorska biografia Heinricha Nitschmanna: niemiecki polonofil w czasach germanizacji i antypolskiej propagandy, „Przekładaniec” 2023, nr 47, s. 31–47.

Henryk Nitschmann 1826–1905. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej z okazji setnej rocznicy śmierci. Elbląg 18 XI 2005, red. W. Długokęcki, Elbląg 2005.

Pompecki B., Literaturgeschichte der Provinz Westpreußen. Ein Stück Heimatkultur, Danzig 1915.

Rynkiewicz‑Domino W., „Hogia” Henryka Nitschmanna – kolejna odsłona elbląskiej legendy [w:] Henryk Nitschmann 1826–1905. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej z okazji setnej rocznicy śmierci. Elbląg 18 XI 2005, red. W. Długokęcki, Elbląg 2005, s. 43–51.

Towarek P., Kultura muzyczna w Elblągu w II połowie XIX w. w świetle felietonów i esejów prasowych Henryka Nitschmanna [w:] Henryk Nitschmann 1826–1905. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej z okazji setnej rocznicy śmierci. Elbląg 18 XI 2005, red. W. Długokęcki, Elbląg 2005, s. 75–97.

Widawska B., Zum deutsch‑polnischen Kulturtransfer im Lichte des Nachlasses von Heinrich Nitschmann, „Studia Germanica Gedanensia” 2010, Bd. 21, Sonderband 5: Sprache und Kultur als gemeinsames Erbe im Grenzgebiet, s. 175–181.

Zipper A., Geschichte der polnischen Literatur von Heinrich Nitschmann [rec.], „Ziarno” 1882, nr 9, s. 106; 1882, nr 10, s. 117–118.

Information

Information: Yearbook of Gdańsk, 2023, LXXXIII (83), pp. 160 - 178

DOI: https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.10

Article type: Original article

Titles:

Polish: Niemiecki tłumacz‑polonofil Heinrich Nitschmann (1826–1905) i jego gdańskie debiuty literackie

English: German translator‑polonophile Heinrich Nitschmann (1826–1905) and his literary debuts in Danzig

Authors

Katarzyna Lukas

https://orcid.org/0000-0003-0632-8966

University of Gdansk
Poland

Published at: 2023

Article status: Open

Licence: CC BY

Percentage share of authors:

Katarzyna Lukas (Author) - 100%

Article corrections:

Publication languages:

Polish

View count: 90

Number of downloads: 44

German translator‑polonophile Heinrich Nitschmann (1826–1905) and his literary debuts in Danzig

Download xml