Ucieczki ludności cywilnej z południowo-wschodnich województw Rzeczypospolitej w pierwszym etapie powstania Chmielnickiego

Artur  Goszczyński

Ucieczki ludności cywilnej z południowo-wschodnich województw Rzeczypospolitej w pierwszym etapie powstania Chmielnickiego

Publication date: 19.09.2023

History Notebooks, 2021, Issue 148 (2), pp. 283 - 299

https://doi.org/10.4467/20844069PH.21.022.13859

Authors

Pobierz pełny tekst

PDF

Titles

Ucieczki ludności cywilnej z południowo-wschodnich województw Rzeczypospolitej w pierwszym etapie powstania Chmielnickiego

Abstract

Refugees from South-Eastern Provinces of the Polish-Lithuanian Commonwealth during the first stage of the Chmielnicki Uprising
The uprising ignited by Bohdan Chmielnicki had a multidimensional effect on the Polish-Lithuanian Commonwealth. One of its consequences was the migration of population forced by Cossaks’ actions. The gentry inhabiting the southeastern parts of the country had to flee inland fearful for their lives. Jews, who were a group prone to being persecuted by Cossacks, acted in a similar way. Refugees from the Ukrainian provinces first fled to the neighbouring city fortresses which, however, capitulated under the siege of the rebels. People who survived the slaughter, usually carried out by the Cossacks, tried to reach the central part of the country hoping to escape the rebels’ sabres and spring guns.

The uprising ignited by Bohdan Chmielnicki had a multidimensional effect on the Polish-Lithuanian Commonwealth. One of its consequences was the migration of population forced by Cossaks’ actions. The gentry inhabiting the southeastern parts of the country had to flee inland fearful for their lives. Jews, who were a group prone to being persecuted by Cossacks, acted in a similar way. Refugees from the Ukrainian provinces first fled to the neighbouring city fortresses which, however, capitulated under the siege of the rebels. People who survived the slaughter, usually carried out by the Cossacks, tried to reach the central part of the country hoping to escape the rebels’ sabres and spring guns.

Keywords

Powstanie Chmielnickiego, Kozacy, Rzeczpospolita Obojga Narodów w XVII wieku, szlachta ukraińska, egzulanci; Chmielnicki uprising, Cossacks, the Polish-Lithuanian Commonwealth in 17th century, Ukrainian gentry, exiles

Cossacks, the Polish-Lithuanian Commonwealth in 17th century, Ukrainian gentry, exiles, Chmielnicki uprising

References

Download references

Źródła rękopiśmienne

Львівська національна наукова бібліотека України імені В. Стефаника ф. 5, оп. 1, нр 2346

Центральний державний історичний архів України, м. Київ ф. 11, oп. 1, cпр. 13

Źródła drukowane

Jakuba Michałowskiego wojskiego lubelskiego a później kasztelana bieckiego księga pamiętnicza, wyd. A.Z. Helcel, Kraków 1864.

Jawein Mecula, t.j. Bagno głębokie, kronika zdarzeń z lat 1648–1652 napisana przez Natana Hannowera z Zasławia i wydana po raz pierwszy w Wenecyi w r. 1656, oprac. M. Bałaban [w:] Sprawy i rzeczy ukraińskie. Materyały do dziejów kozaczyzny i hajdamaczyzny, wyd. F. Rawita-Gawroński, Lwów 1914, s. 1–76.

Jemiołowski M., Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648–1679), oprac. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000.

Józefowicz T., Kronika miasta Lwowa od roku 1634 do 1690 obejmująca w ogólności dzieje dawnej Rusi Czerwonej a zwłaszcza historyą arcybiskupstwa lwowskiego w tejże epoce, wyd. M. Piwocki, Lwów 1854.

Kochowski W., Annalium Poloniae ab obitu Vladislai IV. Climacter Primus, Cracoviae 1683.

Latopisiec albo kroniczka Joachima Jerlicza, wyd. K.W. Wójcicki, Warszawa 1853.

Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630–1707), oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, red. A. Rachuba, Warszawa 2003.

Pamiętniki o wojnach kozackich za Chmielnickiego, wyd. Z. Schletter, Wrocław 1840.

Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów (wiek XVII), oprac. A. Sajkowski, red. W. Czapliński, Wrocław 1961.

Twardowski S., Woyna domowa z Kozaki i Tatary Moskwą, potym Szwedami, i z Węgry Przez lat Dwanascie Za Panowania Nayjasnieyszego Iana Kazimierza Krola Polskiego tocząca się, Kalisz 1681.

Ukraina w połowie XVII wieku w relacji arabskiego podróżnika Pawła, syna Makarego z Aleppo, wyd. M. Kowalska, Warszawa 1986.

Volumina Constitutionum, t. 3: 1611–1640, vol. 2: 1627–1640, wyd. S. Grodziski, M. Kwiecień, A. Karabowicz, Warszawa 2013.

Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею, т. 3: 1638–1657, ред. Г.Ф. Карпов, Санктпетербург 1861.

Величко C., Літопис, т. 1, упор. В. Шевчук, Київ 1991.

Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы в трех томах, т. 2: Освободительная война украинского народа и борьба за воссоединение с Россией 1648–1651 годы, сост. П.П. Гузенко, М.К. Козыренко, А.П. Лола, И.Л. Бутич, М.Г. Репецкая, Москва 1953.

Голінський M., Silva Rerum (1648–1665), ч. 1: (1648–1649), упор. О. Заяць, Я. Федорук, Київ 2019.

Джерела з історїі Національно-визвольної війни українського народу 1648–1658 рр., т. 1–2, упор. Ю. Мицик, Київ 2012–2013.

Документи Богдана Хмельницького 1648–1657, упор. І. Крипякевич, І. Бутич, Київ 1961.

Документы об освободительной войне Украинского народа 1648–1654 гг., сост. А.З. Барабой, И.Л. Бутич, А.Н. Катренко, Е.С. Компан, Киев 1965.

Літопис Самовидця, підг. Я.І. Дзира, Київ 1971.

Материяли до істориї Галичини, т. 2: Акти з р. 1649–1651, упор. С. Томашівський, Лвов 1901.

Opracowania

Barącz S., Wolne miasto handlowe Brody, Lwów 1865.

Bauer M., Mikołaj Jemiołowski: Historyk czy pamiętnikarz? O literackości pamiętnika z czasów wojen drugiej połowy XVII wieku, „Acta Universitatis Lodzensis. Folia Litteraria Polonica” 2006, t. 8, s. 87–106.

Biernacki W., Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach 1648–1649, Zabrze 2006.

Biernacki W., Żółte Wody – Korsuń 1648, Warszawa 2004.

Borowiak A., Kozaczyzna w przededniu powstania Bohdana Chmielnickiego (1635–1648) [w:] Epoka „Ogniem i mieczem” we współczesnych badaniach historycznych, red. M. Nagielski, Warszawa 2000, s. 25–44.

Bystroń J.S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVII, t. 1, Warszawa 1994.

Chynczewska-Hennel T., Świadomość narodowa szlachty ukraińskiej i Kozaczyzny od schyłku XVI do połowy XVII w., Warszawa 1985.

Ciesielski T., The Jews in Times of War and the Social and Political Riots in the Southeast of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the 17th and 18th Centuries, „Biuletyn Polskiej Misji Historycznej” 2014, nr 9, s. 267–290.

Cieśla M., Żydzi a Rzeczpospolita [w:] My i oni. Społeczeństwo nowożytnej Rzeczypospolitej wobec państwa, red. W. Kriegseisen, Warszawa 2016, s. 259–285.

Drozdowski M.R., „Co za czasy!... Chamy taki miód piją! Boże, Ty to widzisz i nie grzmisz?”. O deprecjacji Kozaków przez szlachtę Rzeczypospolitej w okresie powstania Chmielnickiego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia. Sectio F” 2018, vol. 78, s. 65–82.

Drozdowski M.R., Jeremi Wiśniowiecki wobec Kozaczyzny [w:] Wobec króla i Rzeczypo

spolitej. Magnateria w XVI–XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Kraków 2012, s. 703–716.

Drozdowski M.R., My o nas i o innych. Szlachta Rzeczypospolitej wobec Kozaczyzny zaporoskiej w latach 1648–1659, Białystok 2018.

Drozdowski M.R., Religia i Kozaczyzna zaporoska w Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 2008.

Gavryliuk I., Niewygrana wojna. Sztuka wojenna Bohdana Chmielnickiego i innych dowódców kozackich w latach 1648–1651, Oświęcim 2019.

Gosztyła M., Proksa M., Kirkuty Podkarpacia, Przemyśl 2001.

Guldon Z., Badania nad zaludnieniem Ukrainy w XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1965, t. 13, nr 3, s. 561–566.

Guldon Z., Żydzi i Szkoci w Polsce w XVI–XVIII wieku. Studia i materiały, Kielce 1990.

Horn M., Żydowskie bractwa rzemieślnicze na ziemiach polskich, litewskich, białoruskich i ukraińskich w latach 1613–1850, Warszawa 1998.

Jaworski T., Wojna, pokój i religia a ruchy ludnościowe na polskim pograniczu zachodnim w XVII i na początku XVIII w., Zielona Góra 1998.

Kaczmarczyk J., Bohdan Chmielnicki, Wrocław–Warszawa–Kraków 1988.

Kocój E., Świątynie, postacie, ikony. Malowane cerkwie i monastyry Bukowiny Południowej w wyobrażeniach rumuńskich, Kraków 2006.

Kucharski W., Rozbicie armii koronnej w działaniach wojennych 1648 r., „Studia z Dziejów Wojskowości” 2015, t. 4, s. 57–99.

Kulecki M., Wygnańcy ze Wschodu. Egzulanci w Rzeczypospolitej w ostatnich latach panowania Jana Kazimierza i za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Warszawa 1997.

Kupisz D., Próby organizacji wojsk „obrony domowej” przez szlachtę województw kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego (1649–1650), „Kwartalnik Historyczny”, R. 125, 2018 , z. 1, s. 5–27.

Lipiński W., Stanisław Michał Krzyczewski. Z dziejów walki szlachty ukraińskiej w szeregach powstańczych pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, Kraków 1912.

Litwin H., Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569–1648, Warszawa 2000.

Łopatecki K., Disciplina militaris w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, Białystok 2012.

Majewski W., Jeremi Wiśniowiecki w czerwcu – lipcu 1648 r. Cz. 1, „Rocznik Przemyski” 2007, t. 43, z. 1, s. 169–186.

Majewski W., Potocki Andrzej (Jędrzej) h. Pilawa (zm. 1663) [w:] Polski słownik biograficzny, t. 27, Wrocław–Warszawa–Kraków 1983, s. 770–773.

Mierzwa E.A., Tworek S., W okresie wojen i konfederacji 1569–1648 [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. 1, red. T. Mencel, Warszawa 1974, s. 353–392.

Nagielski M., Ukraińcy [w:] Pod wspólnym niebem. Narody dawnej Rzeczypospolitej, red. M. Kopczyński, W. Tygielski, Warszawa 2010, s. 55–78.

Pernal A.B., Rzeczpospolita Obojga Narodów a Ukraina. Stosunki dyplomatyczne w latach 1648–1659, tłum. R. Urbański, Kraków 2010.

Półćwiartek J., Najdalszy zachodni pochód wojsk Bohdana Chmielnickiego – mit a rzeczywistość [w:] Козацькі війни XVII століття в історичній свіомості польського та українського народів. Матеріали Другої Польсько-Української Наукової Зустрічі (Львів, 12–13 жовтня 1995 р.), за ред. Л. Зашкільняка, Львів–Люблін 1996, s. 76–90.

Ringelblum E., Dzieje zewnętrzne Żydów w dawnej Rzeczypospolitej [w:] Żydzi w Polsce odrodzonej. Działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna, t. 1, red. I. Schiper, A. Tartakower, A. Hafftka, Warszawa 1932, s. 37–80.

Rolle A.J., Żydzi na kresach, „Przewodnik Naukowy i Literacki. Dodatek do Gazety Lwowskiej” 1877, R. 5, s. 34–45.

Schall J., Rok 1648 i kniaź Jeremi Wiśniowiecki w świetle współczesnych historyków żydowskich, „Miesięcznik Żydowski”, R. 4, 1934 , s. 264–268.

Schiper I., Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej Polskiej [w:] Żydzi w Polsce odrodzonej. Działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna, t. 1, red. I. Schiper, A. Tartakower, A. Hafftka, Warszawa 1932, s. 21–36.

Serczyk W.A., Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648–1651, Warszawa 2007.

Siarczyński F., Obraz wieku panowania Zygmunta III króla polskiego i szwedzkiego, t. 2, Poznań 1858.

Stampfer S., What Actually Happened to the Jews of Ukraine in 1648?, „Jewish History” 2003, vol. 17, no. 1, s. 207–227.

Stolicki J., Miejsca odbywania sejmików koronnych na wygnaniu w latach 1648–1696, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2017, nr 144, s. 441–457.

Svoboda L., Vztahy Bohdana Chmelnického a Moskvy v letech 1648–1649, „Sborník Prací Filozofické Fakulty Brnénské Univerzity. Studia Minora Facultatis Philosophicae Universitatis Brunensis” 2001, C 48, s. 119–143.

Sysyn F.E., The Khmel’nyts’kyi Uprising: A Characterization of the Ukrainian Revolt, „Jewish History” 2003, vol. 17, no. 1, s. 115–139.

Ternes J., Sejmik chełmski za Wazów 1587–1668, Lublin 2004.

Tomkiewicz W., Kozaczyzna ukrainna, Lwów 1939.

Tomkiewicz W., Ograniczenie swobód kozackich w roku 1638, „Kwartalnik Historyczny” 1930, R. 44, t. 1, z. 2, s. 125–175.

Tretiak J., Historya wojny chocimskiej 1621 r., Lwów 1889.

Witusik A.A., O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamojskiej, Lublin 1978.

Wójcik Z., Dyplomacja polska w okresie wojen drugiej połowy XVII wieku (1648–1699) [w:] Historia dyplomacji polskiej, t: 2: 1572–1795, red. Z. Wójcik, Warszawa 1982, s. 163–330.

Wójcik Z., Dzikie pola w ogniu. O Kozaczyźnie w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1968.

Брехуненко В., Богдан Хмельницький, Київ 2007.

Крип’якевич І.П., Богдан Хмельницький, ред. М.П. Парцей, Львів 1990.

Рибачок I., Соціальноекономічний розвиток міста Полонного в першій половини ст., „Наукові записки Національного університету »Острозька академія«. Серія: Історичні науки” 2009, вип. 14, s. 48–59.

Смолій В.А., Степанков В.С., Богдан Хмельницький, Київ 2013.

Смолій В.А., Степанков В.С., Українська державна ідея XVII–XVIII століть: Проблеми формування, еволюції, реалізації, Київ 1997.

Федорук Я., Зовнішньополітична діяльність Богдана Хмельницького і формування його політичної програми (1648 – серпень 1649 рр.), Львів 1993.

Щербак В.О., Антифеодальні рухи на Україні напередодні визвольної війни 1648–1654 рр., Київ 1989.

Яковенко Н.М., Спроба обрахунку чисельності шляхти на правобережній Україні у першій половині XVII ст. [w:] Україна і Польща в період феодалізму. Збірник наукових праць, відп. ред. В.А. Смолій, Київ 1991, s. 86–97.

Information

Information: History Notebooks, 2021, Issue 148 (2), pp. 283 - 299

DOI: https://doi.org/10.4467/20844069PH.21.022.13859

Article type: Original article

Titles:

Polish:

Ucieczki ludności cywilnej z południowo-wschodnich województw Rzeczypospolitej w pierwszym etapie powstania Chmielnickiego

English:

Refugees from South-Eastern Provinces of the Polish-Lithuanian Commonwealth during the first stage of the Chmielnicki Uprising

Authors

Artur Goszczyński

https://orcid.org/0000-0002-6643-5416

University of Siedlce
ul. Stanisława Konarskiego 2, 08-110 Siedlce, Poland, Poland

Published at: 19.09.2023

Article status: Open

Licence: CC BY-NC-ND

Percentage share of authors:

Artur Goszczyński (Author) - 100%

Article corrections:

Publication languages:

Polish

View count: 1009

Number of downloads: 983

<p> Refugees from South-Eastern Provinces of the Polish-Lithuanian Commonwealth during the first stage of the Chmielnicki Uprising</p>

Download xml