FAQ

Historia w archiwach i archiwa w historii. Udział archiwów państwowych w rozwoju historiografii polskiej

Publication date: 28.02.2020

Archeion, 2019, 120, pp. 50 - 88

https://doi.org/10.4467/26581264ARC.19.002.11811

Authors

,
Waldemar Chorążyczewski
Nicolaus Copernicus University in Toruń
, Poland
https://orcid.org/0000-0002-0063-0032 Orcid
All publications →
Paweł Gut
The State Archive in Szczecin, ul. Świętego Wojciecha 13, 70-410 Szczecin, Poland
Szczecin University
, Poland
https://orcid.org/0000-0003-3148-3298 Orcid
All publications →

Titles

Historia w archiwach i archiwa w historii. Udział archiwów państwowych w rozwoju historiografii polskiej

Abstract

Celem tego studium jest uchwycenie najgłębszych związków metodologicznych pomiędzy archiwami i nauką historyczną, konstytuujących z jednej strony archiwa jako instytucje naukowe, a z drugiej gwarantujących historii status dyscypliny naukowej. Polskie archiwa państwowe są dla nas przestrzenią poddającą się w dziedzinie archiwalnej najłatwiej obserwacji interesujących nas zjawisk i trendów, a jednocześnie pretekstem do rozważań szerszych, dzięki wytyczaniu przez archiwa państwowe w każdym chyba kraju generalnych kierunków rozwojowych całej dziedziny archiwalnej. Podobnie traktujemy historiografię polską, rozumiejąc, że żadna dyscyplina, nawet humanistyczna lub społeczna, nie jest narodowa, a tylko w tym czy innym kraju uprawiana. Podstawą źródłową przy tego typu badaniach są oczywiście w pierwszym rzędzie publikowane tradycyjnie lub w Internecie teksty wyrażające stanowiska i poglądy osób szczególnie aktywnych w zakresie refleksji nad przeszłością, teraźniejszością i przyszłością dziedziny archiwalnej.

Wzajemne odkrywanie się przez historię i archiwa miało miejsce w dobie oświecenia i romantyzmu, co zakończyło się okrzepnięciem historii jako dyscypliny naukowej uprawianej zasadniczo na uniwersytetach, a także ukształtowaniem się instytucji archiwalnych nowego typu, coraz silniej powiązanych nie z administracją i sądownictwem (choć te związki nigdy nie znikły), ale na pierwszym miejscu z nauką historyczną. Wykształcił się etos zawodu archiwisty już nie jako prawnika i urzędnika, lecz historyka wyedukowanego uniwersytecko. Zdarzały się sytuacje, gdy profesor uniwersytetu, a jednocześnie dyrektor archiwum, specjalnie zatrudniał w archiwum swych seminarzystów, by zdobyli naukową ogładę. Archiwa stawały się kuźnią kadr naukowych, a jednocześnie chętnie zatrudniały historyków wyposażonych w odpowiednie rekomendacje profesorów uniwersyteckich. Fakultety historyczne uniwersytetów kształciły albo wprost archiwistów, albo uczonych użytkowników, dobrze rozumiejących specyfikę pracy archiwów. Archiwa stały się jakby naturalnym warsztatem pracy historyków, obok bibliotek naukowych. Zasób archiwalny do badań naukowych wykorzystywali równolegle lub często wspólnie zarówno historycy zatrudnieni na uniwersytetach, jak i historycy zatrudnieni w roli kustoszy archiwaliów. Archiwa, a szczególnie pracownie naukowe, stały się miejscami spotkań: historyka z ludźmi z przeszłości przemawiającymi poprzez archiwalia, z archiwistami i innymi historykami. Wytworzył się etos zawodu archiwisty jako osoby naukowo kompetentnej, by pożądane archiwalia odszukać, odczytać literalnie i zinterpretować, czyli przeprowadzić pełną krytykę źródła.

Wiek XX przyniósł jeden jeszcze obszar działań archiwów, który jest newralgiczny dla nauki historycznej, mianowicie kształtowanie zasobu archiwalnego, w tym decydowanie o tym, co będzie stanowiło źródła historyczne dostępne w archiwach i pozwalające tworzyć uczone konstrukcje przeszłości. Na polu tym podejmowanych jest wiele decyzji kontrowersyjnych. Teoria selekcji zrodzona w łonie historii modernistycznej, procesualnej, nie zadowala obecnych historyków codzienności, mentalności i mikrohistorii. Archiwa państwowe starają się w jakiś sposób sprostać przemianom nauki historycznej, co nie w pełni się udaje. W sukurs przychodzą historii archiwa społeczne, nastawione właśnie na dokumentowanie życia małych grup społecznych.

W dobie postulowanej szerokiej dostępności archiwów dla każdego, w tym nieuczonego użytkownika, wiele metod i zasad pracy archiwów podlega rewizji. Nie spowoduje to zniknięcia uczonych historyków z archiwów. Samo ich przygotowanie będzie zawsze ich uprzywilejowywało w archiwach. Z ich wiedzy i doświadczenia w pracy z archiwaliami archiwa będą mogły korzystać w realizacji swojej misji w informacyjnym społeczeństwie przyszłości, zwłaszcza jeśli nie wszyscy archiwiści będą historykami, na co się zanosi.

References

Download references
Źródła

Akta Braci Czeskich: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/text?id=bracia-czescy [dostęp: 10.07.2019].

Archiwum Państwowe w Szczecinie, 65/17/0, Archiwum rodu Dewitz-Wussow 1416–1933, sygn. 65/17/0/1.3/79, Die Dewitz in Polen: Max von Dewitz, die polnischen von Dewitz, druk [1917].

Archiwum Państwowe w Szczecinie,65/92/0 Rejencja Szczecińska [1684] 1801–1945.Archiwum Państwowe w Szczecinie,65/1004/0 Zbiór relacji i wspomnień [1901] 1960–2015, seria 65/1004/0/1.2 Relacje i wspomnienia byłych robotników przymusowych III Rzeszy 2001–2017.

Inwentarz Metryki Koronnej. Księgi wpisów i dekretów polskiej kancelarii królewskiej z lat 1447–1795, oprac. J. Sułkowska-Kurasiowa i M. Woźniakowa, http://www.agad.gov.pl/inwentarze/Metr_Korx.xml [dostęp: 15.05.2017].

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 11 października 2018 r. w sprawie sposobu przekazywania, przechowywania i udostępniania dokumentów z wyborów (Dz.U. 2018, poz. 1995).

Sprawozdanie z działalności Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych i Archiwów Państwowych w 2018 r., Warszawa 2019.

Bibliografia

Archiwa polskie wczoraj i dziś, red. K. Kozłowski, W. Stępniak, Warszawa 2012.

Archiwistyka społeczna. Diagnoza i wyzwania, Warszawa 2017, https://archiwa.org/sites/default/files/files/archiwistyka-spoleczna-diagnoza-i-wyzwania.pdf [dostęp: 10.10.2019].

Blöss W., Anfänge archivalische Berufsausbildung in Deutschland. Die „Archivschule” in Marburg 1894, „Archivmitteilungen” 1959, H. 2, s. 52–59.

Borodij E., O pracy w nadzorze nad narastającym zasobem archiwalnym słów kilka, [w:] Labor et memoria. Jan Macholak. XLV lat w służbie archiwalnej, red. K. Kozłowski, W. Stępniak, Szczecin 2017, s. 211–218.

Brenneke A., Archivkunde. Ein Beitrag zur Theorie und Geschichte des Europäische Archivwesens, Leipzig 1953.

Bresslau H., Geschichte der Monumenta Germaniae Historica, Hannover 1921.

Chmielewski Z., Polska myśl archiwalna w XIX i XX wieku, Warszawa–Szczecin 1994.

Chmielewski Z., Archiwistyka wobec problemu masowości akt współczesnych, „Archeion” 1999, t. 100, s. 51–68.

Chmielewski Z., Problemy archiwistyki podzielonej Europy. Selekcja i opracowanie dokumentacji 1918–1991, Warszawa 2017.

Chorążyczewski W., Archiwum jako wykluczenie, czyli o pradawnych funkcjach archiwów, [w:] Nowe funkcje archiwów, red. I. Mamczak-Gadkowska, K. Stryjkowski, Poznań 2015, s. 21–29.

Chorążyczewski W., Rosa A., Zasada publiczności nowym paradygmatem archiwistyki?, „Archiwista Polski” 2010, nr 3(59), s. 23–42.

Chorążyczewski W., Rosa A., Is the public principle a new paradigm of archival science? „Archiwa – Kancelarie – Zbiory” 2014, t. 5(7), s. 11–22.

Chorążyczewski W., Rosa A., Egodokumenty – egodokumentalność – analiza egodokumentalna – spuścizna egodokumentalna, [w:] Egodokumenty. Tradycje historiograficzne i perspektywy badawcze, red. W. Chorążyczewski, A. Pacevicius, S. Roszak, Toruń 2015, s. 11–23.

Ciesielska K., Ustrój i organizacja władz i kancelarii miasta Torunia w latach 1793–1919, Warszawa 1972.

Czarnota T., Problematyka działalności dokumentacyjnej współczesnych archiwów, [w:] Nowa archiwistyka – archiwa i archiwistyka w ponowoczesnym kontekście kulturowym, Toruńskie Konfrontacje Archiwalne, t. 4, red. W. Chorążyczewski, W. Piasek, A. Rosa, Toruń 2014, s. 53–70.

Degen R., Selekcja archiwalna jako konstruowanie zbioru źródeł historycznych w Polsce, „Archiwista Polski” 2011, nr 2(62), s. 11–17.

Dorna M., Mabillon i inni. Rzecz o powstaniu dyplomatyki, Poznań 2014.

Galik E., O retrokonwersji w Archiwum Państwowym we Wrocławiu słów kilka – okiem „szeregowego przepisywacza”, „Archeion” 2018, t. 119, s. 121–139.

Galuba R., Archiwa państwowe w latach 1918–2011. Podstawy prawne działalności, Poznań 2012.

Glatz J., Z doświadczeń retrokonwersji Archiwum Państwowego w Szczecinie, „Archeion” 2018, t. 119, s. 140–147.

Grabski A.F., Dzieje historiografii, Poznań 2006.

Grot D., Dostępność zasobów archiwów państwowych, „Problemy Archiwistyki” 2009, nr 4/4, s. 1–15, 2009, nr 3/3, s. 39–62, 2009, nr 2/2, s. 60–84.

Grzybowski S., Teki Naruszewicza. Acta regum et populi Poloni, Wrocław 1960.

Gut P., O miejsce archiwów państwowych w badaniach nad historią regionalną, [w:] Silva rerum opera historia, diplomatica et archivistica continens, Andreae Tomczak dedicata, red. W. Chorążyczewski, M. Hlebionek, Toruń–Warszawa 2012, s. 151–160.

Gut P., Wstęp czy notatka informacyjna do inwentarza zespołu/zbioru archiwalnego? Zagadnienie z metodyki archiwalnej, [w:] Tantum possumus, quantum scimus. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Zdzisławowi Chmielewskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. R. Gaziński, A. Makowski, Szczecin 2012, s. 33–44.

Gut P., O pomocach archiwalnych – tradycyjnych i nowoczesnych, [w:] Pomorze i archiwa. Księga pamiątkowa z okazji 75. urodzin Profesora Kazimierza Kozłowskiego, red. M. Frankel, R. Gaziński, Szczecin 2017, s. 341–349.

Gut P., Uwagi o możliwościach badań historycznych na podstawie zasobu do 1945 roku Archiwum Państwowego w Szczecinie, [w:] Labor et memoria. Jan Macholak. XLV lat w służbie archiwalnej, red. K. Kozłowski, W. Stępniak, Szczecin 2017, s. 141–148.

Gut P., Nauki pomocnicze historii XIX i XX w. w warsztacie archiwisty, [w:] Archiwa bez granic. Pamiętnik VII Powszechnego Zjazdu Archiwistów PolskichKielce – 20–21 września 2017 r., red. W. Chorążyczewski, K. Stryjkowski, Warszawa 2019, s. 171–180.

Handelsman M., Metoda poszukiwań archiwalnych, „Archeion” 1927, t. 2, s. 31–49.

Hejnosz W., Jeszcze o archiwach, bibliotekach i ich publicznej użyteczności naukowej, „Archeion” 1938–1939, t. 16, s. 31–49.

Hejnosz W., Kilka uwag o archiwistach i bibliotekarzach, „Archeion” 1937–1938, t. 15, s. 85–94.

Hlebionek M., Jakich nauk pomocniczych historii potrzebuje archiwistyka?, [w:] Archiwa bez granic. Pamiętnik VII Powszechnego Zjazdu Archiwistów Polskich, Kielce 20–21 września 2017 r., red. W. Chorążyczewski, K. Stryjkowski, Warszawa 2019, s. 151–164.

Inventar zur Geschichte der preußischen Bauverwaltung 1723–1848, bearbeitet von Ch. Brandt-Salloum, R. Jaeckel, C. Krause, O. Sander, R. Strecke, M. Utpatel und S. Waldhoff, redaction R. Strecke, 2 Bände (Veröffentlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz; Arbeitsberichte, Nr. 7), Berlin 2005.

Janik M., Od papierowego do archiwalnego systemu informatycznego, czyli o procesie retrokonwersji w Archiwum Państwowym w Łodzi słów kilka, „Archeion” 2018, t. 119, s. 102–108.

Jankowski R., Prof. Teresa Zielińska – archiwista i historyk Archiwum Głównego Akt Dawnych, [w:] Wkład archiwistów warszawskich w rozwój archiwistyki polskiej, red. A. Kulecka, Warszawa 2012, s. 432–443.

Kolankowski Z., Manteuffel-Szoege Tadeusz, [w:] Słownik biograficzny archiwistów polskich, t. 1, 1918–1984, red. M. Bielińska, I. Janosz-Biskupowa, Warszawa–Łódź 1988, s. 136–137.

Konarski K., Nowożytna archiwistyka polska i jej zadania, Warszawa 1929.

Konstankiewicz M., Rozporządzenie z października 2015 r. dotyczące nadzoru archiwalnego i gromadzenia archiwaliów, „Archiwista Polski” 2016, nr 2(82), s. 63–75.

Konstankiewicz M., Zmiany w ustawie z 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach wchodzące w życie od 1 listopada 2015 r., „Archiwista Polski” 2015, nr 3(79), s. 7–22.

Kościałkowski S., Historyka. Wstęp do studiów historycznych, Londyn 1954.

Krawczuk W., Tradycyjne nauki pomocnicze historii w pracy archiwisty, [w:] Archiwa bez granic. Pamiętnik VII Powszechnego Zjazdu Archiwistów Polskich, Kielce 20–21 września 2017 r., red. W. Chorążyczewski, K. Stryjkowski, Warszawa 2019, s. 165–170.

Kula M., O co chodzi w historii, Warszawa 2005.

Kulecka A., Zasób Archiwum Głównego Akt Dawnych w badaniach nad wiekiem XIX w niepodległej Polsce (1918–1939), „Miscellanea Historico-Archivistica” 2011, t. 18, s. 199–209.

Laszuk A., Standardy de iure, „Archiwista Polski” 2019, nr 2(94), s. 12–20.

Lewandowska M., Kadra archiwów państwowych w Polsce Ludowej (1945–1983), Warszawa–Łódź 1988.

Łodyński M., Archiwiści i bibliotekarze, „Przegląd Biblioteczny” 1937, z. 4, s. 279–289.

Mamczak-Gadkowska I., Archiwa państwowe w II Rzeczypospolitej, Poznań 2006.

Materiały do biografii Benedykta Zientary, wybór i oprac. P. Węcowski i D. Zielińska, [w:] Bendetykt Zientara (15 VI 1928–11 V 1983). Dorobek i miejsce w historiografii polskiej, red. K. Skwierczyński, P. Węcowski, Warszawa 2001, s. 93–122.

Mazur H., W obronie edukacji w archiwach. Uwagi i refleksje na marginesie artykułu Pawła Guta „O miejsce archiwów państwowych w badaniach nad historią regionalną”, „Archiwista Polski” 2013, nr 2(70), s. 49–62.

Motas M., O przepisach archiwalnych w Polsce międzywojennej (1918–1939), „Archeion” 1968, t. 48, s. 111–137.

Niestrój H., Retrokonwersja pomocy archiwalnych, „Archeion” 2016, t. 117, s. 41–53.

Niestrój H., Wynagrodzenie a praca naukowa w archiwum, http://rotulus.arcaion.pl/archiwistyka/wynagrodzenie-a-praca-naukowa-w-archiwum/ [dostęp: 10.07.2019].

Nowożycki B., Records in Contexts. Omówienie nowego standardu opisu archiwalnego, „Archeion” 2018, t. 119, s. 297–317.

Olejniczak J., Polski akcent w niemieckich archiwach – sylwetka Józefa Lekszyckiego w świetle jego pracy w Królewsko-Pruskim Archiwum Państwowym w Poznaniu, „Archiwista Polski” 2009, nr 1(93), s. 35–48.

Orgg J.A., Ideen einer Teorie der Archivwissenschaft, Gotha 1804.

Piotrkiewicz R., Uwagi o retrokonwersji Archiwum Państwowego w Olsztynie, „Archeion” 2018, t. 119, s. 97–101.

Piskorska H., Organizacja władz i kancelaria miasta Torunia do 1793 roku, Łódź 1956.

Podolak B., Walenty Skorochód Majewski – zapomniany archiwista i pasjonat języków wschodnich, „LingVaria. Półrocznik Wydziału Polonistyki UJ poświęcony zagadnieniom języka i językoznawstwa” 2012, nr 1(13), s. 183–194.

Pomian K., Europa i jej narody, Warszawa 1992.

Pomian K., Przeszłość jako przedmiot wiedzy, Warszawa 2010.

Radtke I., Życie naukowe w Archiwum Państwowym w Poznaniu w latach 1869–1969, „Archeion” 1970, t. 54, s. 115–133.

Robótka H., Ryszewski B., Tomczak A., Archiwistyka, Warszawa 1989.

Rosa A., Egodokumenty a działalność archiwów, [w:] Zatrzymać przeszłość, dogonić przyszłość. Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Archiwistów Polskich, Wrocław 5–7 września 2012 r., red. W. Chorążyczewski, K. Stryjkowski, Warszawa 2013, s. 271–277.

Różyński Sz., Znamirowska M., Doświadczenia Archiwum Państwowego w Zielonej Górze w realizacji programu retrokonwersji pomocy archiwalnych, „Archeion” 2018, t. 119, s. 78–96.

Ryszewski B., Archiwistyka, przedmiot, zakres, podział, Toruń 1972.

Ryszewski B., Archiwa i biblioteki. Uwagi o zakresie gromadzenia rękopisów i metodach ich opracowania, [w:] Studia o bibliotekach i zbiorach polskich, t. 3, red. B. Ryszewski, Toruń 1992, s. 113–123.

Sadza M., Realizacja programu retrokonwersji pomocy archiwalnych w Archiwum Państwowym w Warszawie w roku 2017, „Archeion” 2018, t. 119, s. 109–120.

Schwineköpf B., Zagadnienie masowości akt w archiwach, „Archeion” 1956, t. 25, s. 221–235.

Siemieński J., Podstawa źródłowa naszej historiografii, [w:] Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie 28 listopada do 4 grudnia 1930 r., cz. 1, Referaty, Lwów 1930, s. 279–288.

Słowińska K., Udostępnianie materiałów archiwalnych w Pracowni Archiwum Akt Nowych w latach 2004–2014, „Archiwista Polski” 2016, nr 2(82), s. 45–63.

Spiess Ph. E., Von Archiven, Halle 1777.

Stelmach M., Kancelaria pruskich urzędów administracji państwowej na przykładzie rejencji w latach 1808–1945, Szczecin 1981.

Stępniak W., Czy wiemy, czym jest instytucja narodowego zasobu archiwalnego?, [w:] Zatrzymać przeszłość, dogonić przyszłość. Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Archiwistów Polskich, Wrocław 5–7 września 2012 r., red. W. Chorążyczewski, K. Stryjkowski, Warszawa 2013, s. 11–21.

Stępniak W., Narodowy zasób archiwalny w Polsce, [w:] Archiwa polskie wczoraj i dziś, red. K. Kozłowski, W. Stępniak, Warszawa 2012, s. 13–23.

Szukała M., Powstanie i działalność Towarzystwa Historii i Starożytności Pomorza w Szczecinie w latach 1824–1918, Szczecin 2000.

Tandecki J., Archiwa w Polsce w latach 1944–1989. Zarys dziejów, Toruń 2017.

Tomczak A., Zarys dziejów archiwów polskich, cz. 1, Do wybuchu I wojny światowej, Toruń 1974.

Topolski J., Metodologia historii, Warszawa 1984.

Turek-Kwiatkowska L., Z dziejów służby archiwalnej. Archiwa na Pomorzu Zachodnim w latach 1808–1914, Warszawa 1968.

Urbaniak V., Wokół koncepcji funkcjonowania archiwów państwowych – odpowiedzi na List otwarty Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, „Archeion” 2011, t. 112, s. 358–439, (wypowiedź Pawła Guta, s. 417).

Wajs A., Profesor Irena Sułkowska-Kurasiowa, [w:] Wkład archiwistów warszawskich w rozwój archiwistyki polskiej, red. A. Kulecka, Warszawa 2012, s. 426–431.

Wiśniewska-Drewniak M., Inaczej to zniknie. Archiwa społeczne w Polsce – wielokrotne studium przypadku [preprint], https://repozytorium.umk.pl/handle/item/6105 [dostęp: 27.10.2019].

Z badań nad dziejami kancelarii i opracowania akt austriackich z XVIII–XX wieku na ziemiach polskich, red. J. Gaul, Warszawa 2010.

Ziętal K., Archiwa społeczne w Polsce, [w:] Nowa archiwistyka – archiwa i archiwistyka w ponowoczesnym kontekście kulturowym, Toruńskie Konfrontacje Archiwalne, t. 4, red. W. Chorążyczewski, W. Piasek, A. Rosa, Toruń 2014, s. 71–76.

Zwangsarbeit in Pommern von 1939 bis 1950/ Praca przymusowa na Pomorzu w latach 1939–1950, red. P. Gut, J. Macholak, U. Kiel, Szczecin–Greifswald 2014.

Information

Information: Archeion, 2019, 120, pp. 50 - 88

Article type: Original article

Titles:

Polish:

Historia w archiwach i archiwa w historii. Udział archiwów państwowych w rozwoju historiografii polskiej

English:
History in archives and archives in history. State archives’ share in development of Polish historiography

Authors

https://orcid.org/0000-0002-0063-0032

Waldemar Chorążyczewski
Nicolaus Copernicus University in Toruń
, Poland
https://orcid.org/0000-0002-0063-0032 Orcid
All publications →

Nicolaus Copernicus University in Toruń
Poland

https://orcid.org/0000-0003-3148-3298

Paweł Gut
The State Archive in Szczecin, ul. Świętego Wojciecha 13, 70-410 Szczecin, Poland
Szczecin University
, Poland
https://orcid.org/0000-0003-3148-3298 Orcid
All publications →

The State Archive in Szczecin, ul. Świętego Wojciecha 13, 70-410 Szczecin, Poland

Szczecin University
Poland

Published at: 28.02.2020

Article status: Open

Licence: CC BY-NC-ND  licence icon

Percentage share of authors:

Waldemar Chorążyczewski (Author) - 50%
Paweł Gut (Author) - 50%

Article corrections:

-

Publication languages:

Polish