Prudencja, luneta i rzeczy ostateczne. Wokół Emblemu 96 Zbigniewa Morsztyna
cytuj
pobierz pliki
RIS BIB ENDNOTEWybierz format
RIS BIB ENDNOTEPrudencja, luneta i rzeczy ostateczne. Wokół Emblemu 96 Zbigniewa Morsztyna
Data publikacji: 2015
Terminus, 2014, Tom 16, zeszyt 3 (32), s. 323 - 350
https://doi.org/10.4467/20843844TE.14.009.3086Autorzy
Prudencja, luneta i rzeczy ostateczne. Wokół Emblemu 96 Zbigniewa Morsztyna
Prudence, telescope and eschata. Around Emblem 96 by Zbigniew Morsztyn
The paper is an attempt at analysis and interpretation of Emblem 96 by Zbigniew Morsztyn. The author presents the text against a broad comparative background and argues that the work is a particular study of the virtue of prudence, for which anticipating future (or more strictly speaking: last) things is a key issue.
To date, the ninety-sixth emblem by Zbigniew Morsztyn, although relatively frequently studied by scholars of old-Polish literature, has not yet been comprehensively interpreted. Models of such analyses are provided in articles by Janusz Sławiński or Maria Renata Mayenowa on Emblem 102, complemented by the works of Janusz Pelc and the recent studies in the subject of emblems by Radosław Grześkowiak and Jakub Niedźwiedź.
In the beginning, the author shortly outlines the history of the notion of the virtue of prudence in classical and biblical aretology as well as in Thomas Aquinas’s Summa Thaeologiae, which significantly influenced the definition of the virtue of prudence in Christianity.
Later, in a detailed analysis of Morsztyn’s text the author tracks references to various elements of Prudence. It seems that (according to Morsztyn) the most important element of this virtue among those distinguished in aretology is providence, that is, the ability to anticipate future things, since this is what the posthumous fate of a man’s soul depends on. Morsztyn illustrated sensible providence using the metaphor of a telescope. This optical instrument, apparent in the iconographical schema of the original print as presented by Morsztyn, supports the cognitive abilities of man and allows him to discern future things that are crucial for his salvation, that is the last things, which he often forgets when carrying on his worldly matters.
In order to show the uniqueness and originality of Morsztyn’s presentation of the subject, the author compares his works with emblem XIV from book I of Herman Hugon’s Pia desideria in the translation of Aleksander Teodor Lacki, the adaptation of Mikołaj Mieleszko and the English version of Hugon’s emblems by Francis Quarles. All these variants differ from each other in that they contain differently detailed deliberations on prudence and the last things, as well as in diverse application of the telescope metaphor. Thus Quarles shaped his emblem as a dialogue between Soul and Body in which Soul is trying to convince her interlocutor of the superiority of the telescope over the prism in the thoughtful cognition of the truth about eschata. Mieleszko, by contrast, built his emblem on the concept of a telescope that is turned over and so distances the eschatological vision. Lastly, in the subscription of Hugon-Lacki’s emblem there is no mention of the telescope whatsoever.
Such comparative juxtaposition of Morsztyn’s emblem with other adaptations
of the Belgian Jesuit’s work exposes not only the artistry of the synthetic presentation
of the subject by the old-Polish poet, but also his aretological awareness.
Aubenque P., La prudence chez Aristote, Paris 1963.
Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r., wyd. J. Frankowski, Warszawa 1999.
Boethius A.M. Severinus, O pocieszeniu, jakie daje filozofia, przeł. W. Olszewski, przypisami opatrzył L. Joachimowicz, wstępem poprzedził J. Legowicz, Biblioteka Klasyków Filozofii, PWN, Warszawa 1962.
Bouzy Ch. , Les Ombres de la vérité ou l’illusion d’optique dans l’emblématique espagnole (1580–1562!), [w:] Le point de vue de l’emblème, ed. P. Choné, Dijon 2001.
Cieszyńska B., Okna duszy. Pięć zmysłów w literaturze barokowej, Bydgoszcz 2006.
Cooper H., The Four Last Things in Dante and Chaucer: Ugolino in the House of Rumour, [w:] New Medieval Literatures, 3, ed. D. Lawton, W. Scase, R. Copeland, Oxford 1999.
Cybulska-Bohuszewicz E., „On utwierdził na wieki niebo niestanowne”. Chrześcijańska wizja kosmosu w poezji polskiej (od połowy XVI do połowy XVIII w.), Warszawa 2010.
Daly P.M., Dimler G.R., The New Edition of Herman Hugo’s „Pia Desideria” in Polish and Recent Hugo Scholarship, „Emblematica” 12 (2002.
Dietz F.M., Stronks E., Zawadzka K., Rooms-katholieke „Pia desideria” – bewerkingen in internationaal perspectief, „Internationale Neerlandistiek” 47, 2009, nr 3.
Dimler G.R., Herman Hugo’s „Pia desideria”, [w:] Mundus Emblematicus. Studies in Neo-Latin Emblem Books, ed. K.A.E. Enenkel, A.S.Q. Visser, Turnhout 2003.
Gilman E.B., Words and Image in Quarles’’ Emblemes, „Critical Inquiry” vol. 6, nr 3 (Spring 1980).
Głowiński M., Zbigniew Morsztyn: Emblema 102, [w:] Liryka polska. Interpretacje, red. J. Prokop, J. Sławiński, Kraków 1966.
Goliński J.K., Sarmaci i Urania. Kilka uwag o staropolskim niebie, planetach i gwiazdach, [w:] Poezja i astronomia, red. B. Burdziej, G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006.
Grześkowiak R., Niedźwiedź J., Nieznane polskie subskrypcje do emblematów Ottona van Veen i Hermana Hugona. Przyczynek do funkcjonowania zachodniej grafiki religijnej w kulturze staropolskiej, „Terminus” 14, 2012, z. 25.
Haight G.S., The Sources of Quarles’s Emblems, „The Library” 1935, 4th Series, XVI.
Hałoń J., W poszukiwaniu źródeł inspiracji czyli o dwóch polskich wersjach „Pia desideria” Hermana Hugona, „Roczniki Humanistyczne” 50, 2002, nr 1.
Hałoń J., Wobec obrazu, „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” 46 (2003), 1–2.
Höltgen K.J., Catholic Pictures versus Protestant Words? The Adaptation of the Jesuit Sources in Quarles’s Emblemes, „Emblematica” vol. 9 (1995), 1.
Höltgen K.J., Francis Quarles and the Low Countries, [w:] Anglo-Dutch Relations in the Field of the Emblem, ed. B. Westerweel, Leiden, New York, Köln 1997.
Hugo H., Pia desideria emblematis, elegiis et aff ectibus S[ancti] Patrum illustrata, Antverpiae 1624.
Isidori Hispalensis Episcopi, Etymologiarum sive Originum, X, Patrologia Latina.
Katzenellenbogen A., Allegories of the Virtues and Vices in Medieval Art, from Early Christian Times to the Thirteenth Century, New York 1964.
Konecny L., Young Milton and the Telescope, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” vol. 37 (1974).
Kornatowski W., Pisma filozoficzne, t. 2, Warszawa 1960.
Kowzan J., „Memorare Novissima Tua”. The Iconography of the Four Last Things as a Representation of the Religious Identity”, [w:] Art and Identity: Visual Culture, Politics and Religion in the Middle Ages and the Renaissance, ed. S. Cardarelli, E.J. Anderson, CSP, Newcastle upon Tyne 2012.
Kowzan J., O przyszłości w przeszłości. Perspektywa eschatologiczna w literaturze staropolskiej, „Prace Kulturoznawcze” XV, 2013 („Acta Universitatis Wratislaviensis” no 3487).
Kowzan J., Quattuor hominum novissima. Dzieje serii tematycznej czterech rzeczy ostatecznych w literaturze staropolskiej, Siedlce 2003.
Künstler-Langner D., „Mały świat człowiek żywy”. Obrazy makro- i mikrokosmosu w barokowej poezji polskiej i angielskiej, [w:] Poezja i astronomia, red. B. Burdziej, G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006.
Lacki A.T., Pobożne pragnienia, wyd. K. Mrowcewicz, Warszawa 1997.
Lubomirski S.H., Poezje zebrane, wyd. A. Karpiński, Adverbia moralia, oprac. M. Mejor, t. 1, Warszawa 1995.
Macht D. I., Calendula or Marigold in Medical History and in Shakespeare, „Bulletin of the History of Medicine” 1955, vol. 29, nr 6 (1955).
Markowska H., „Emblemata” i „Aviarium”, czyli czego bocian uczy nas o miłości. Analiza „Emblematu 103” Zbigniewa Morsztyna, [w:] Ut pictura poesis / ut poesis pictura. O związkach literatury i sztuk wizualnych od XVI do XVIII wieku, red. A. Bielak, opieka naukowa P. Stępień, Warszawa 2013.
Mayenowa M.R., Próba eksplikacji wyrazu „przecież”, „Pamiętnik Literacki” 74 (1983), z. 2.
Mayenowa M.R., Studia i rozprawy, wybór i oprac. A. Axer i T. Dobrzyńska, Warszawa 1993.
Mayenowa M.R., Zbigniewa Morsztyna „Emblema 102” – próba ujawnienia znaczeń, [w:] For Wiktor Weintraub. Essays in Polish Literature, Language and History. Presented on the Occassion of his 65th Birthday, The Hague–Paris 1975.
Mazur P.S., Prowidencja ludzka jako podstawa roztropnego formowania zasad życia osobowego i społecznego człowieka. Studium z antropologii filozoficznej na bazie tekstów św. Tomasza i jego współczesnych komentatorów, Kraków 2009.
Mieleszko M., Emblematy, wyd. i oprac. R. Grześkowiak, i J. Niedźwiedź, Warszawa 2010.
Morsztyn Z., Emblemata, oprac. J. i P. Pelcowie, Warszawa 2001.
Mrowcewicz K., Wstęp, [w:] Antologia polskiej poezji metafizycznej epoki baroku, Warszawa 1993.
Nowa księga przysłów polskich, t. 2, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1970.
Ott G., Die vier letzten dinge in der Lyrik des Andreas Gryphius, Frankfurt am Main 1985.
Ozorowski E., Słownik podstawowych pojęć teologicznych, Warszawa 2007.
Payer P.J., Prudence and the Principles of Natural Law: A Medieval Development, „Speculum” 54, (1979), 1.
Pelc J., Słowo i obraz na pograniczu literatury i sztuk plastycznych, Kraków 2002.
Pelc J., Zbigniew Morsztyn na tle poezji polskiej XVII wieku, Warszawa 1973.
Pelcowie J. i P., Wstęp, [w:] Miłości boskiej i ludzkiej skutki różne wraz z siedemnastowieczną polską wersją tekstów do „Amoris Divini et Humani effectus varii”, oprac. J. i P. Pelcowie, Warszawa 2000.
Pfeiffer B., „Pobożne pragnienia” Aleksandra Lackiego – pierwszy polski przekład utworu emblematycznego Hermana Hugona „Pia desideria”, „Ze Skarbca Kultury” 1987, z. 44.
Pfeiffer B., „Świat okrągły” i padół „człeka śmiertelnego”. Wizja przestrzeni w utworach Zbigniewa Morsztyna, [w:] Człowiek w literaturze polskiego baroku, red. A. Borkowski, M. Pliszka, A. Ziontek, Siedlce 2007.
Poezja i astronomia, red. B. Burdziej, G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006.
Quarles F., Emblemes, London 1635.
Raubo G., Światło przyrodzone. Rozum w literaturze polskiego baroku, Poznań 2006.
Ripa C., Ikonologia, przeł. I. Kania, Kraków 2009.
Saxl F., Panofsky E., A Late Antique Religious Symbol in Works by Holbein and Titian, „Burlington Magazine”, XLIX [1926].
Sokolski J., „Miejsce to zową żywot...” Staropolskie romanse alegoryczne, Wrocław 1988.
Spica A.-E., Dispositifs optiques et art de la conversion dans un choix de recueils d’emblématique religieuse au XVIIe siècle, [w:] Le point de vue de l’emblème, ed. P. Choné, Dijon 2001.
Stronks E., Literature and the Shaping of Religious Identities: the Case of the Protestant Religious Emblem in the Dutch Republic, „History of Religions” 49 (3), 2010.
Stronks E., Negotiating Differences. Word, Image and Religion in the Dutch Republic, Leiden 2011.
Szczęsny S., Pia desideria Hermana Hugona w bibliotece benedyktynek sandomierskich. Nieznany przekład polski, [w:] Literatura polskiego baroku w kręgu idei, red. A. Nowicka-Jeżowa, M. Hanusiewicz, A. Karpiński, Lublin 1995.
The Cardinal Virtues: Aquinas, Albert, and Philip the Chancellor, transl. by R.E. Houser, Toronto 2004.
Tomasz z Akwinu, Traktat o roztropności. Summa teologii II–II, q. 47–56, przeł. i oprac. W. Galewicz, Kęty 2011.
Tomkowski J., Mistyka i herezja, Wrocław 1993.
Trościński G., Wczasy wielkiego człowieka. Studium o poezji Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, Sandomierz 2005.
Visser A., Neither Protestant nor Catholic: Augustine and Confessional Neutrality in Humanist Emblem Books, „Emblematica” vol. 16 (2008).
Wulff D.M., Psychologia religii. Klasyczna i współczesna, Warszawa 1999.
Wydrych-Gawrylak M., Gwiazdarze i horoskopy, słońca, gwiazdy, księżyce oraz akcesoria astronomiczne, czyli staropolskie fascynacje niebieskie, [w:] Poezja i astronomia, red. B. Burdziej, G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006.
Yates F.A., Sztuka pamięci, przeł. W. Radwański, Warszawa 1977.
Zapolska E., Cnoty teologalne i kardynalne, Kraków 2000.
Informacje: Terminus, 2014, Tom 16, zeszyt 3 (32), s. 323 - 350
Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy
Tytuły:
Prudencja, luneta i rzeczy ostateczne. Wokół Emblemu 96 Zbigniewa Morsztyna
Prudence, telescope and eschata. Around Emblem 96 by Zbigniew Morsztyn
Uniwersytet w Siedlcach
ul. Stanisława Konarskiego 2, 08-110 Siedlce, Poland, Polska
Publikacja: 2015
Status artykułu: Otwarte
Licencja: Żadna
Udział procentowy autorów:
Korekty artykułu:
-Języki publikacji:
PolskiLiczba wyświetleń: 2268
Liczba pobrań: 2033