„[…] nec si rationem siderum ignoret, poetas intellegat [...]”, czyli czy poeci znali astrologię?
cytuj
pobierz pliki
RIS BIB ENDNOTEWybierz format
RIS BIB ENDNOTE„[…] nec si rationem siderum ignoret, poetas intellegat [...]”, czyli czy poeci znali astrologię?
Data publikacji: 2015
Terminus, 2015, Tom 17, zeszyt 1 (34), s. 1 - 38
https://doi.org/10.4467/20843844TE.15.001.4527Autorzy
„[…] nec si rationem siderum ignoret, poetas intellegat [...]”, czyli czy poeci znali astrologię?
“[…] nec si rationem siderum ignoret, poetas intellegat […]”, or did poets know astrology? Quintilian, Inst. Orat. 1.4.4
This article aims to demonstrate – using selected examples of English Medieval poetry as well as Polish Renaissance and Baroque works – the way poets applied their knowledge of astrology, which modern researchers define as metaphor. Astrology, the study of the geocentric Cosmos, today a historical science, was ultimately formulated in Ptolemy’s time. As one of the seven liberal arts (septem artes liberales) it constituted the basis of education from late Antiquity to Medieval universities, surviving until as late as the 18th century.
The literary works produced from ancient times till the modern era, whose authors use their knowledge of astrology, can be divided into three groups.
The first includes the works which in rhymed form convey the knowledge of the Cosmos, for example, the Phaenomena of Aratos of Soloi, Aratea by Cicero, by his brother Quintus, by Germanicus and by Avienus as well as the lost Aratea of Ovid, Hyginus’s De astronomia, the poem Astronomicon of Marcus Manilius, and also Keter Malkhut written by the Andalusian Jew Solomon ibn Gabriol, known as Avicebron.
Ovid’s Fasti and Metamorphoses belong to the second group in which the knowledge of astrology is accompanied by the mythological prototypes, that is, Greek gods and heroes, of planets and constellations and also by explanations of mythological stories in relation to the appearance above and disappearance below the horizon of the celestial bodies which bear their names; there, too, we find the system of calendar holidays and annual rites. The planets and constellations in these works are the Greek gods and heroes “transferred onto the sky” as a reward for their service and virtues on earth (Greek katasterismos).
The third group embraces writings in which the structure of the Cosmos itself has become the basis for composing a poem. They are defined as stories embedded in a Chinese box structure. The characters and their tales form chains linked in imitation of astrological treatises, each chain opening with a planet or a sign of the zodiac. The precursor of such stories was an Andalusian Jew, Pedro Alfonso of Huesca, who was baptised in 1106 and subsequently resided at the court of Henry I in London, where he wrote his Disciplina clericalis. In this group of Medieval writings the most famous are The Canterbury Tales by Geoffrey Chaucer and Boccaccio’s Decameron. The knowledge of the Cosmos is also reflected in such works as Sir Gawain and the Green Knight, the Arthurian tales, including the celebrated quest for the Grail, Le Roman de la Rose, and naturally Dante’s Divine Comedy and Milton’s Paradise Lost.
In each of these groups the static spherical Earth is the central point of the Cosmos, around which there rotate seven planets and the sphere of the fixed stars, or Greek constellations; movement to them all is imparted by the Primum Mobile, in the Middle Ages identified with God the Father. The Cosmos is built of four elements which have their equivalents in the form of the four humours in the human body, four temperaments, etc. In its annual travel the Sun moves across the twelve constellations, that is, the twelve signs of the zodiac.
In the development of Polish poetry on this subject an important role was played by Jan Kochanowski, who translated the Phaenomena of Aratos of Soloi, adding an invocation to God. In Mikołaj Rej’s Life of an Honourable Man, a poem modelled on the Zodiacus Vitae by Palingenius, we find an invocation to Divine Providence. Naturally, Ovid’s Metamorphoses were known to the Polish poets of the 16th and 17th centuries, such as Kasper Miaskowski, Mikołaj Wolski, Jan Gawiński, Zbigniew Morsztyn, Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Wojciech Stanisław Chrościński, who translated Lucan’s Pharsalia into Polish, and Stanisław Słupski. In astrological treatises the planets and zodiacal signs formed chains of mnemonic associations, this additionally finding reflection in rhetorical dissertations, for instance, in one written by Kazimierz Jan Woysznarowicz.
Man’s interest in the sky has accompanied him ever since he assumed an upright position and saw what was above his head. The Old Babylonian stories about Gilgamesh, about Gilgamesh and the Bull of Heaven in particular, as well as cosmological references in the Bible, the Egyptians’ practical knowledge based on the observation of the sky, the knowledge of the sky viewed from a philosophical perspective by the Greeks – from Plato, Aristotle and the philosophers of late Platonism onwards – and the Apocalypse of St John are incessant returns to this subject. The place where Christian, Muslim, and Judaic cosmological thought converged was Andalusia from the 10th to 13th centuries.
That the catechumens in the 4th century knew more about the Cosmos than about the new Christian religion is testified by the sermons preached to them by St Zeno of Verona, who for mnemonic purposes assigned the figures of Christ, Mother of God, and the apostles to the signs of the zodiac. It was on the basis of cosmological knowledge that Pseudo-Dionysius the Areopagite wrote his works. The influence of the late-Platonic philosophy of Plotinus and Proclus as well as references made to the writings of the mythical Hermes Trismegistus found response in medieval mysticism, and the Cosmos became a subject for contemplation. This is best testified by the writings of Hildegard of Bingen and of the blessed Jan van Ruusbroec, the latter being a precursor of devotio moderna. Pierre d’Ailly in his Advent sermons preached from 1385 and also Jan Szczekna, confessor to Queen Hedvige (Jadwiga), wife of Ladislas Jagiello, referred directly to the Chaldeans, who were believed to be the earliest representatives of astrology. Fascination for the Cosmos did not end in the Middle Ages, but has accompanied the mystic trends within the three main religions and a variety of sects up until our times – witness the New Age of Aquarius.
Ackerman Smoller L., History, Prophecy, and the Stars. The Christian Astrology of Pierre d’Ailly, 1350–1420, Princeton 1994.
Aratus, Phaenomena, edited with introduction, translation and commentary, by D. Kidd, Cambridge 1997.
Barłowska M., Niebiański punkt odniesienia. O niezawodnych sposobach amplifikacji, [w:] Poezja i astronomia, red. B. Burdziej i G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006, s. 101.
Birkenmajer L.A., Krakowskie tablice syzygijów dla r. 1379 i 1380. Przyczynek do dziejów astronomii w Polsce XIV wieku, „Sprawozdania Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. 21, Kraków 1891, s. 265.
Birkenmajer L.A., Posiedzenie d. 2 XII 1887, „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”, t. 4, 1905, s. LXXXVI.
Blume D., Andalo di Negro und Giovanni Boccaccio Astrologie und Mythos am Hof des Robert von Anjou, [w:] Medien der Macht. Kunst zur Zeit um Anjou in Italien, Hrsg. T. Michalsky, Berlin 2001, s. 319.
Blume D., Regenten des Himmels. Astrologisches Bilder in Mittelalter und Renaissance, Berlin 2000.
Boczkowska A., The Crab, the Sun, the Moon and Venus. Studies in the Iconology of Hieronymus Bosch’s Triptych „The Garden of Delights”,„Oud Holland”, vol. 91, 1978, s. 197.
Boczkowska A., Dawid i Betsabe. Idea zwycięstwa i zbawienia w treściach nagrobka Kazimierza Jagiellończyka Wita Stwosza, „Rocznik Historii Sztuki”, t. 16, 1989, s. 2.
Boczkowska A., Hieronim Bosch. Astrologiczna symbolika jego dzieł, Wrocław 1977.
Boczkowska A., Lunar Symbolism of the „Ship of Fools” of Hieronymus Bosch,„Oud Holland”, vol. 86, 1971, s. 47.
Boczkowska A., Lunar and Christian Symbolism of Painting „Marriage at Cana” by Hieronymus Bosch,„Studia Muzealne”, vol. XI, 1974, s. 7.
Boczkowska A.,Triumf Wenus i Luny, Kraków 1980.
Boll F., Sphaera neue griechische Texte und Untersuchungen zur Geschichte der Sternbilder, Leipzig 1903.
Bouché-Leclercq A., L’ astrologie grecque, Paris 1899.
Bronsart von H., Kleine Lebensbeschreibung der Sternbilder, Stuttgart 1963.
Burdziej B., Z dziejów poezji i astronomii wileńskiej. Poemat Mikołaja Wolskiego „Dwie nocy, czyli rozmyślania o sztuce gwiaździarskiej” (1784), [w:]Poezja i astronomia,red. B. Burdziej i G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006, s. 265.
Chaucer G., The Canterbury Tales, with an Introduction by C. Wells-Cole, and Bibliograpy, Hertfordshire 1995.
Chaucer G.,Opowieści kanterberyjskie, przeł. H. Pręczkowska, wstęp M. Schlauch, komentarz W. Chwalewik, Wrocław 1963.
Chemperek D., Poeta i gwiazdy. Motywy astralne w poezji drugiej połowy XVII wieku, [w:] Poezja i astronomia, red. B. Burdziej i G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006, s. 143.
Chrościński W.S.,Lament strapionej ojczyzny, wyd. B. Erzepki, Poznań 1895.
Chryssides G.D., Is God a Space Alien? The Cosmology of the Raëlian Church, „Culture and Cosmos. A Journal of the History of Astrology and Cultural Astronomy” IV, 2000, nr 1, s. 49.
„Culture and Cosmos. A Journal of the History of Astrology and Cultural Astronomy” (http://www.CultureAndCosmos.com; dostęp: 2.11.2015), red. P. Curry.
Cumont F., Astrology and Religion among the Greeks and Romans, New York–London 1960.
Dobrzycki J., Włodarczyk J., Historia naturalna gwiazdozbiorów, Warszawa 2002.
Doktór T.,Astrologiczne treści dekoracji sklepienia ratusza w Poznaniu, „Biuletyn Historii Sztuki” XLVIII, 1986, s. 215.
Doktór T.,Spotkania z astrologią, Kraków 1987.
Dominguez Rodriguez A., Iconografia de los signos del zodiaco en seis libras de horas de la Biblioteca Nacional, „Revista de la Universidad Complutense” XXII, 1973, s. 2.
Eco U., Faith in Fakes Travels in Hyperreality (Dreamin of the Middle Ages), trans. by W. Weaver, Croydon, Surrey 1986.
Eco U., Inventing the Enemy and other Occasional Writings (The Shape of the Earth), transl. by R. Dixon, London 2012.
Eco U., Kant and the Platypus, Essays on Language and Cognition, transl. A. McEwen, London 2000.
Gąsiorowski S.J., Malarstwo miniaturowe grecko-rzymskie i jego tradycje w średniowieczu, Kraków 1928.
Goliński J.K., Sarmaci i Urania. Kilka uwag o staropolskim niebie, planetach i gwiazdach, [w:] Poezja i astronomia, red. B. Burdziej i G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006, s. 79.
Gombrich E.H., Aby Warburg. An Intellectual Biography, London 1970.
Gombrich E.H., Der Saal der Winde im Palazzo del Tè, [w:] idem, Zur Kunst der Renaissance, Bd. 2: Das symbolische Bild, Stuttgart 1986, s. 133.
Gundel W., Dekane und Dekansternbilder ein Beitrag zur Geschichte der Sternbilder der Kulturvölker mit Eine Untersuchung über dei Ägyptischen Sternbilder und Gottheiten der Dekane von S. Schott,Glückstadt u. Hamburg 1936.
Heller M., Filozofia przyrody, Kraków 2004.
Hermann M., Obraz nieba gwiaździstego w literaturze rzymskiej epoki augustowskiej, Kraków 2001.
Hołda J., Dwadzieścia osiem księżycowych stacji w stosunku do magicznych operacji, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” XLIX, 2001, s. 26.
Hübner W., The Culture of Astrology from Ancient to Renaissance, [w:] A Companion to Astrology in the Renaissance, ed. B. Dooley, Brill’s Companions to the Christian Tradition, 49, Leiden 2014, s. 20.
Hübner W., Die Eigenschaften der Tierkreiszeichen in der Antike ihre Darstellung und Verwendung unter Besonderer Berüchsichtigung des Manilius, „Sudhoffs Archiv Zeitschrift für Wissenschaftsgeschichte”, Beiheft 22, Wiesbaden 1982.
Hübner W., Grade und Grabezirke der Tierkreiszeichen der Anonyme Traktat de Stellis Fixis, in Quibus Gradibus Oriuntur Signorum, I: Quellenkritische Edition, II: Kommentar, Leipzig 1995.
Hübner W., Manilius: le poète impliqué, [w:] Homo Mathematicus. Actas del Congreso Internacional sobre Astrólogos Griegos y Romanos (Benalmádena, 8–10 de Octubre de 2001), ed. A. Pérez Jiménez et E. Caballero, Malaga 2002, s. 53.
Hübner W., Zodiacus Christianus Jüdisch-christliche Adaptationendes Tierkreises von der Antike bis zur Gegenwart, Königstein 1983.
James J., Muzyka sfer, przeł. M. Godyń, Kraków 1996.
Karas M., Natura i struktura wszechświata w kosmologii św. Tomasza z Akwinu, Kraków 2007.
Kasperowicz R., Wstęp, [w:] Aby Warburg, Narodziny Wenus i inne szkice renesansowe, Gdańsk 2010, s. 5.
Kochanowski J., Fenomena, [w:] idem, Dzieła polskie, Warszawa 1972, s. 543.
Kowalewska M., Bóg–Kosmos–Człowiek w twórczości Hildegardy z Bingen, Lublin 2007.
Kowalewska D., Małżeństwa z kalendarza. Astrologia wróżebna w Oświeceniu, [w:] Poezja i astronomia, red. B. Burdziej i G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006, s. 249.
Kwintylian, Kształcenie mówcy, przekł. i oprac. M. Brożek, Biblioteka Narodowa nr 62, Wrocław 1951.
Lewis C.S., Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej, przeł. W. Ostrowski, Kraków 1995.
„MHNH Revista Internacional de Investigación sobre Magia y Astrologia Antiguas”, Fund. A. Pérez Jiménez.
Malcher I., Cztery elementy i ich rola w obrazie świata od antyku do renesansu, [w:] Człowiek i przyroda w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, red. W. Iwańczak i K. Bracha, Warszawa 2000, s. 39.
Manilius M., Astronomica, [w:] R. Piętka, Kaliope i Urania. Rzymskie poematy astronomiczne, Poznań 2005.
M. Manilii Astronomica, [w:] Manilio, Il Poema degli astri (Astronomica), introduzione e traduzione di R. Scarcia, testo critico E. Flores, commento S. Ferabolie, R. Scarcia, Milano 1996.
Markowski M.,Astrologia a wolna wola, [w:] Spotkania Klubu Historii Idei 1996–2004, red. nauk. E. Śnieżyńska-Stolot, Kraków 2005, s. 40.
Markowski M., Bóg a determinizm kosmiczny w polskich dziełach astrologicznych doby przedkopernikańskiej, „Studia Warmińskie”, t. 28, 1990 [1995], s. 125.
Markowski M., Człowiek wobec wpływu ciał niebieskich w okresie przedkopernikańskim, [w:]Człowiek i przyroda w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, red. W. Iwańczak i K. Bracha, Warszawa 2000, s. 115.
Markowski M., Filozoficzna formacja uniwersytecka w Polsce, [w:] Septem Artes w kształceniu kultury umysłowej w Polsce średniowiecznej (wybrane zagadnienia), red. T. Michałowska, Wrocław 2007.
Markowski M.,Der Standpunkt der Gelehrten des späten Mittelalters und der Renaissance dem astrologischen Determinismus gegenüber, „Studia Mediewistyczne”, t. 23, 1984, nr 1, s. 11.
Menocal M.R., Ozdoba Świata. Jak muzułmanie, żydzi i chrześcijanie tworzyli kulturę tolerancji w średniowiecznej Hiszpanii, przeł. T. Tesznar, Kraków 2006.
Mossakowski S., Treści dekoracji renesansowego pałacu na Wawelu,[w:] Renesans. Sztuka i ideologia. Materiały sympozjum naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Kraków, czerwiec 1972, oraz sesji naukowej Stowarzyszania Historyków Sztuki, Kielce, listopad 1973, Warszawa 1976, s. 359.
North J., Historia astronomii i kosmologii, przeł. T. i T. Dworak, Katowice 1997.
Owidiusz,Fasti. Kalendarz poetycki, przeł. i oprac. E. Wesołowska, Wrocław 2008.
Owidiusz, Metamorfozy, przeł. A. Kamieńska, S. Stabryła, oprac. S. Stabryła, Wrocław 1995.
Piętka R., Kaliope i Urania. Rzymskie poematy astronomiczne, Poznań 2005.
Quinlan-McGrath M., The Astrological Vault of the Villa Farnesina Agostino Chigi’s rising sign, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes”, vol. 47, 1984, s. 98.
Quinlan-McGrath M., The Villa Farnesina, Time-telling Conventions and Renaissance Astrological Practice, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes”, vol. 58, 1995.
Quinlan-McGrath M., Foundation date of Villa Farnesina. A Proposal for the Foundation Date of Villa Farnesina, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes”, vol. 60, 1996.
Robinson M., Ovid, the Fasti and the Stars, „Bulletin of the Institute of Classical Studies”, 50, 2007.
Rudnicki K., Zasady kosmologiczne, Bydgoszcz 2002.
Samek Ludovici S., Il „Sphaera” estense: E L’iconografia astrologica, Milano 1958.
Saxl F., Verzeichnis astrologischer und mythologischer illustrierter Handschriften des lateinischer Mittelalters, Teil 2: Die Handschriften der National Bibliothek in Wien, Heidelberg 1927.
Saxl F., Meier H.,Verzeichnis astrologischer und mythologischer illustrierter Handschriften des lateinischen Mittelalters,Bd. 3, vol.: Handschriften in englischen Bibliotheken, London 1953.
Śnieżyńska-Stolot E., Astrological Iconography in the Middle Ages. The Zodiacal Grades, collaboration and English transl, by J. Komorowska, Kraków 2002.
Śnieżyńska-Stolot E., Astrological Iconography in the Middle Ages. The Decanal Planets, cooperation and English transl. J. Komorowska, Kraków 2003.
Śnieżyńska-Stolot E., Horoskop Kazimierza Jagiellończyka – nowe źródło do treści ideowych wawelskiego nagrobka króla, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” LX, 2010.
Śnieżyńska-Stolot E., Ikonografia znaków zodiaku i gwiazdozbiorów w średniowieczu, Kraków 1994.
Śnieżyńska-Stolot E., Ikonografia znaków zodiaków i gwiazdozbiorów w rękopisach Albumasara, Kraków 1997.
Śnieżyńska-Stolot E., Ikonografia znaków zodiaku i gwiazdozbiorów w rękopisie monachijskim Abrahama ibn Ezry, Kraków 1998.
Śnieżyńska-Stolot E., „The Indo-European Grail” or the constellation Crater?, „Collectanea Eurasiatica Cracoviensia” 2003.
Śnieżyńska-Stolot E., Nurt „devotio moderna” na dworze Jadwigi i Jagiełły, [w:] Nie w blasku kamieni, ale w pokorze i łagodności… Wokół duchowości św. Jadwigi Królowej, red. K. Panuś, Kraków 2007.
Śnieżyńska-Stolot E., Picatrix Latinus. Ikonografia planet i planet dekanicznych w rękopisie krakowskim, Kraków 2009.
Śnieżyńska-Stolot E., Das ptolemäische Weltbild und die mittelalterliche Ikonographie, „Wiener Jahrbuch für Kunstgeschichte”, XLVI/XLVII, 1993/94.
Śnieżyńska-Stolot E., Sztuka średniowieczna a egzegeza biblijna. Zagadnienie tzw. drôlerie, [w:] Biblia a kultura Europy, red. M. Kamińska, E. Małek, Łódź 1992.
Śnieżyńska-Stolot E., Tajemnice dekoracji Psałterza Floriańskiego. Z dziejów średniowiecznej koncepcji uniwersum, Warszawa 1992.
Śnieżyńska-Stolot E., Zagadnienie kształtowania wyobraźni średniowiecznego artysty na podstawie drôlerie, „Folia Historiae Artium”, t. 22, 1993.
Śnieżyńska-Stolot E., „Zamek piękny na wzgórzu” i gwiaździste niebo nad Salą Poselską zamku wawelskiego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” LVIII, 2013.
Śnieżyńska-Stolot E., „Zamek piękny na wzgórzu”. Horoskopy – zapomniane źródło historyczne, Kraków 2015.
Sołtysiak A., The Bull of Heaven in Mesopotamian Sources, Culture and Cosmos, „A Journal of the History of Astrology and Cultural Astronomy” 5/2, 2001.
Stabryła S., Owidiusz. Świat poetycki, Wrocław 1989.
Stępień T., Przedmowa, [w:] Pseudo-Dionizy Areopagita. Pisma teologiczne, t. 2, tłum. M. Dzielska, Kraków 1999.
Stypuła Ł., „Keter Malchut” Szlomo ibn Gabirola, Wprowadzenie, tekst hebrajski, tłumaczenie, komentarz, Kraków 2013.
Szlomo Ben Jehuda ibn Gabirol:, Keter Malchut,Edycja tekstu, tłumaczenie i komentarze, [w:] Ł. Stypuła, Keter Malchut Szlomo ibn Gabirola, Wprowadzenie – tekst hebrajski – tłumaczenie – komentarz, Kraków 2013, s. 101.
Thiele G., Kunstgeschichte des Sternehimmels, Berlin 1898.
Warburg A., Sztuka Italii i astrologia międzynarodowa w Palazzo Schifanoia w Ferrarze, [w:] Aby Warburg, Narodziny Wenus i inne szkice renesansowe, przeł. R. Kasperowicz, Gdańsk 2010, s. 191.
Włodarczyk J., Wszechświaty równoległe. Historia astronomii a historia literatury, [w:] Poezja i astronomia, red. B. Burdziej i G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006.
Wydrych-Gawrylak W., Gwiazdarze i horoskopy, słońca, gwiazdy, księżyce oraz akcesoria astronomiczne, czyli staropolskie fascynacje niebieskie, [w:] Poezja i astronomia, red. B. Burdziej i G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006.
Wysocka-Turek B., Poeta barokowy wobec wizji wszechświata, [w:] Poezja i astronomia, red. B. Burdziej i G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006.
Zlat M., Typy osobowości w polskiej sztuce XVI wieku, [w:] Renesans. Sztuka i ideologia. Materiały sympozjum naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Kraków, czerwiec 1972, oraz sesji naukowej Stowarzyszania Historyków Sztuki, Kielce, listopad 1973, Warszawa 1976.
Informacje: Terminus, 2015, Tom 17, zeszyt 1 (34), s. 1 - 38
Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy
Tytuły:
„[…] nec si rationem siderum ignoret, poetas intellegat [...]”, czyli czy poeci znali astrologię?
“[…] nec si rationem siderum ignoret, poetas intellegat […]”, or did poets know astrology?
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Polska, ul. Gołębia 24, 31-007 Kraków
Publikacja: 2015
Status artykułu: Otwarte
Licencja: Żadna
Udział procentowy autorów:
Korekty artykułu:
-Języki publikacji:
PolskiLiczba wyświetleń: 2518
Liczba pobrań: 1396