Marta Gołembiewska

Parafia rzymsko-katolicka w Stawiszynie powstała zapewne w XIII w. i z racji tego, że dobra te były własnością królewską, jej fundatorem był ówczesny monarcha. Dwa wieki później należała ona do najbardziej zamożnych beneficjów w archidiakonacie kaliskim. W 1360 r. z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego w miejsce drewnianej świątyni pobudowano murowany kościół, który został konsekrowany pod wezwaniem św. Bartłomieja i św. Jadwigi. Na przestrzeni wieków architektura kościoła, pierwotnie gotyckiego, ulegała licznym przemianom. Budynek był kilkakrotnie zniszczony i odbudowywany, a każdy remont pozostawiał ślady zacierające pierwotny jego styl. Najistotniejsze zmiany zrealizowane zostały w latach 1880-1940, czyli w okresie przypadającym na sprawowanie posługi przez trzech proboszczów: Teodora Meyera, Edmunda Esmana i Bronisława Kozankiewicza. Każdy z nich odegrał istotną rolę w dziejach stawiszyńskiej parafii katolickiej. Celem niniejszego artykułu nie jest ocena odbudowy kościoła parafialnego w Stawiszynie za czasów działalności wspomnianych sług Bożych, ale przedstawienie czytelnikowi najważniejszych ich zasług w tym aspekcie. Przy czym należy podkreślić, że poczynania księdza Edmunda Esmana można uznać za najbliższe czynnościom określanym współcześnie pojęciem „restauracja”. Nie ujmuje to w żaden sposób osiągnięciom dwóch pozostałych duszpasterzy, dzięki którym stawiszyńscy parafianie mogą podziwiać zachowane do dziś zabytki sztuki sakralnej. Tekst ten stanowi jedynie przyczynek do dalszych badań, które należy pogłębić o wnikliwą analizę archiwaliów przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku.

Artykuł ukazuje życie i działalności Zygmunta Dukalskiego (1866-1940) – lekarza z pasją, archeologa amatora, darczyńcę zbiorów muzealnych i propagatora ochrony dziedzictwa regionalnego.

Opracowanie stanowi również istotny wkład w budowanie narracji o społeczeństwie Stawiszyna z okresu międzywojennego. Bohater niniejszych rozważań pracował na rzecz podniesienie jakości życia stawiszyńskiej społeczności. Był inicjatorem powołania kilku organizacji oraz współorganizatorem wydarzeń kulturalnych, które ożywiły znacznie życie w prowincjonalnym miasteczku. Stał się dla mieszkańców miasta i okolic nie tylko autorytetem z dziedziny medycyny, ale osobą, która cieszyła się dużym zaufaniem społecznym. Był również prekursorem ochrony zabytków na ziemi stawiszyńskiej i regionalistą, którego badania stały się punktem wyjściowym dla współczesnych badaczy dziejów Stawiszyna. To jemu zawdzięczamy pierwsze opracowania dziejów tej niewielkiej miejscowości.

Stawiszyn to miasto wielokulturowe, w którym żyli niegdyś katolicy, ewangelicy i Żydzi. Te trzy kultury wzajemnie się przenikały, a do dziś w miejscowości można spotkać ślady ich istnienia. O działalności parafii ewangelicko-augsburskiej w Stawiszynie przypominają zachowane obiekty m.in. kościół i cmentarz. Źródłem do próby rekonstrukcji dziejów tej gminy protestanckiej stała się publikacja wybitnego doktora teologii Eduarda Kneifla Die evangelische-augsburgischen Gemeinden der Kalischer Diozese. Niewątpliwie książka jest najbardziej przydatnym i wiarygodnym źródłem ujmującym zarys historyczny stawiszyńskiej parafii w latach 1777-1940. Stanowi także pierwszą zachowaną próbę odtworzenia historii tej społeczności. Parafia została założona 2 lutego 1777 r. Była to jedna z pierwszych gmin, powstałych na terenie kaliskiej diecezji ewangelickiej. Przez wszystkie lata istnienia prężnie działała, angażując do swoich przedsięwzięć mieszkańców.

Tworzenie biografii XIX-wiecznych ziemian, którzy nie zapisali się na kartach historii szczególnymi zasługami, jest niezbędne do ukazania zróżnicowania, jakie pojawiło się wśród członków polskich rodów, zwłaszcza w czasach zaborów. Rozwarstwienie tej grupy społecznej nastąpiło 311 Między Warszawą a Stawiszynem. Przyczynek do biografii Jana Hilarego Łubieńskiego herbu Pomian wskutek przemian ekonomicznych i politycznych, ale nie spowodowało zaniku świadomości rodowej. Niniejsze opracowanie jest przede wszystkim próbą zrekonstruowania najważniejszych wydarzeń z życia Jana Hilarego Łubieńskiego i ma stanowić jedynie przyczynek do opracowania biografii tego ziemianina. Choć nie wyróżniał się on szczególnie na tle swojego rodu, zaobserwujemy obszary działalności świadczące o przejawach przynależności rodowej. Pomimo znacznych różnic ekonomicznych i politycznych zachodzących pomiędzy tą linią wywodzącą się z dóbr stawiszyńskich, a dalekimi krewnymi, wszyscy potomkowie stanowią wciąż jednolity organizm, który swoje istnienie zawdzięcza przede wszystkim: przekazywaniu imion z pokolenia na pokolenie, tworzeniu drzewa genealogicznego, używaniu herbu, wspólnemu miejscu pochówku, obieraniu jednej miejscowości za siedzibę rodową, posiadaniu majątków należących do rodziny od kilku pokoleń, używaniu tytułów szlacheckich i przekazywaniu tradycji rodowych.