Kazimierz Adamczyk

Artykuł jest komentarzem do książki Arkadiusza Morawca Polska literatura obozowa. Rekonesans, w której postawiono przekonującą tezę, że za symbol wieku XX należy uznać obóz koncentracyjny. Morawiec ilustruje tę konstatację kolejnymi rozdziałami monografii, które opisują lagry, łagry, obozy polskie, hiszpańskie i japońskie. Książka postuluje poszerzenie badań historycznych i literackich nad lagrami i łagrami o badanie obozów przymusowego odosobnienia utworzonych w ramach terroru innych reżimów Europy i świata oraz dzieł literackich powstałych wiele dekad po II wojnie światowej, w tym także wątpliwych dzieł popkultury. Zdaniem autora artykułu Morawiec chce odmienić rozumienie terminu polska literatura obozowa, a właściwie stworzyć go od podstaw, ukazując nowe perspektywy badawcze. Adamczyk podkreśla, że poszczególne rozdziały książki to małe monografie opisywanych obiektów terroru i ich literackich reprezentacji, które mogą służyć za modelowy przykład naukowego pisarstwa humanistycznego. Jego niedosyt budzi słaba obecność w książce literackich arcydzieł tematu. Były one oczywiście przedmiotem rozlicznych studiów, ale Polska literatura obozowa zyskałaby jako monografia tematu, gdyby szerzej zostało w niej omówione pisarstwo Tadeusza Borowskiego, Seweryny Szmaglewskiej, Stanisława Grzesiuka, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Anatola Krakowieckiego, Aleksandra Wata.

W artykule omawiam powieści autorstwa ideologów i działaczy międzywojennego ruchu narodowego. Literatura popularna pełniła istotną funkcję w propagowaniu idei nacjonalistycznych. Przyglądając się sylwetkom kobiet w powieściach Romana Dmowskiego, Stanisława Piaseckiego, Władysława Jana Grabskiego, Adama Doboszyńskiego i Jędrzeja Giertycha wskazuję na rolę stereotypu, obecność w tych powieściach patriarchalnego i antysemickiego dyskursu. W utworach młodej generacji narodowców zaobserwować należy bardziej zróżnicowane portrety kobiet, co związane jest z postępującą emancypacją kobiet w dwudziestoleciu, a także początkami ich aktywności w ruchu narodowym. Wskazuję na niebezpieczeństwo, jakie niesie z sobą skupianie się na dyskursie feministycznym, w oderwaniu od propagowanej przez te utwory ideologii. Dlatego też zwracam uwagę na zależności występujące między założeniami ideowymi ONR-u i kreacją świata przedstawionego w omawianych utworach.

W artykule autor wskazuje na zapisane w literackich tekstach solidarnościowej emigracji rozczarowanie światem Zachodu, a w szczególności Ameryką, której mit był bardzo żywy w czasach PRL-u, a także na początku lat dziewięćdziesiątych. Jednym ze źródeł tego rozczarowania były idee egalitarystyczne dzielone przez pokolenia dorastające w Polsce komunistycznej. W efekcie doświadczenie amerykańskie pisarzy emigracji solidarnościowej zaowocowało w ich twórczości stopniowym demontażem amerykańskich mitów.

Badacze losów więźniów uratowanych z niemieckich obozów koncentracyjnych i leczonych w Szwecji piszą o antysemickich postawach wśród ocalonych Polek i Polaków. W artykule analizowane są wspomnienia i zeznania Polek więzionych w Ravensbrück dobrane ze względu na pojawiające się w nich odniesienia do mordu dokonanego na żydowskich kobietach. Polkom bezpośrednio poddanym terrorowi nazistowskiemu przypada rola ofiary-więźnia obozu i jednocześnie świadka Zagłady. W ich relacjach los Żydówek jest najczęściej nieobecny lub sygnalizowany jedynie kilkuzdaniową uwagą. Na tle tego dominującego milczenia o sytuacji Żydówek w obozie wyróżniają się wspomnienia Janiny Fabierkiewicz-Szyrkowej, Karoliny Lanckorońskiej, Zofii Krzyżanowskiej, Marii Rutkowskiej-Kurcyuszowej. W artykule relacjom tym poświęcono więcej uwagi.

„Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” to obok londyńskich „Wiadomości” i paryskiej „Kultury” najważniejsze pismo wojennej emigracji niepodległościowej. Bardzo popularne wśród emigrantów pozostawało przez lata mniej znane czytelnikowi krajowemu. W roku 2008 doczekało się monografii pióra Jolanty Chwastyk-Kowalczyk. Lektura jej opracowania Londyński „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” 1944–1989. Gazeta codzienna jako środek przekazu komunikatów kulturowych uzmysławia kulturotwórczą rolę pisma. Autorka książki przywołuje dziesiątki nazwisk współpracowników gazety, cytuje setki zamieszczonych w niej recenzji oraz omówień dzieł literackich i wydarzeń kulturalnych. W jej ujęciu codzienna gazeta staje się zapisem intelektualnego życia niepodległościowej emigracji. Mój artykuł nie jest recenzją książki Jolanty Chwastyk-Kowalczyk. Moim celem jest dodanie do jej opracowania wątku, który stracił na wyrazistości w ogromnej liczbie przywołanych przez autorkę faktów. Otóż zwracam uwagę na znaczenie polsko-żydowskiego dialogu, jaki rozwijał się przez wiele lat na łamach londyńskiego pisma. Ogromna była tu rola Wacława Zagórskiego redaktora dodatku „Tydzień Polski”. W opracowaniu badaczki emigracyjnej prasy nie pojawia się w ogóle nazwisko Józefa Lichtena autora kilkudziesięciu artykułów, niewystarczająco uwypuklona zostaje także kulturalna aktywność innych polskich Żydów. Książka Jolanty Chwastyk-Kowalczyk najprawdopodobniej przez lata pozostanie najpełniejszą monografią „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza”, dlatego proponuję badaczom emigracyjnego piśmiennictwa swego rodzaju suplement,` dopełnienie obrazu pisma.