Katarzyna Duda

Niniejszy artykuł stanowi próbę określenia fenomenu czwartej fali emigracji rosyjskiej w odniesieniu do pisarzy wyjeżdżających z ich ojczyzny po upadku ZSRR albo będących potomkami przedstawicieli trzeciej fali. Wskazano tu na cechy charakterystyczne współczesnej emigracji, różniące ją od poprzednich fal uchodźców, oraz na przyczyny opuszczenia kraju ojczystego. Uwzględniono także stacje docelowe emigrantów (USA, Kanada, Szwajcaria, Izrael) kształtujące specyfikę krajobrazu mentalnego przyjezdnych, bariery, granice, które muszą pokonać w dążeniu do ustanowienia dobrych relacji z obywatelami państw przyjmujących. Celem wielokulturowości nie jest bowiem burzenie murów, ale budowanie mostów. W tej kwestii najważniejszy jest dialog i związany z tym język jako podstawowy wyróżnik kultury decydujący o tożsamości każdego człowieka. Z tożsamością i jej odzyskaniem wiąże się, promowany przez wielu emigrantów, nurt literatury postpamięciowej, autobiograficznej oraz wspomnieniowej. Jeśli chodzi o młodych emigrantów – przyszło im żyć w globalnej wiosce, w specyficznym zuniformizowaniu, jakie wprowadził XXI wiek, jedną z wartości nadrzędnych czyniąc mobilność.

Prezentowany tekst został podzielony na dwie części: teoretyczną, w której dokonano próby zdefiniowania pojęć takich jak „heroizm”, „(a)heroizm”, codzienność, współczesna literatura rosyjska oraz praktyczno-opisową, gdzie uwidacznia się odniesienie podanych wyżej pojęć do sfery powszedniości, tę ostatnią umieszczając w beletrystycznych przekazach dzieł rosyjskich powstałych głównie w XXI wieku. Autorzy powieści i opowiadań ukazują, iż bohaterstwo bądź też jego przeciwieństwa – tchórzostwo, ucieczka od wolności – mogą przejawiać się nie tylko w warunkach ludobójstwa (komunizm, łagry, tortury, aresztowania), ale również w powszedniości, kiedy człowiek musi podejmować walkę z cierpieniem, chorobą, niespełnioną miłością… Trudności życia codziennego, co podkreślają pisarze rosyjscy, także ujawniają różnorodne postawy: od życia skupionego zaledwie na własnych potrzebach aż do zupełnego poświęcenia się innym, przy czym walka o codzienną egzystencję nie jest wcale łatwiejsza niż wojna z okupantem. To, co najważniejsze w codzienności, to oparcie się na wartościach, trudny wybór między dobrem a złem.

Dwudziestowieczne antyutopie rosyjskie ostrzegały ludzi przed groźbą totalitaryzmu, który zaistnieć miał bądź którego mechanizmy obserwowali jako naoczni świadkowie pisarze rosyjscy, zarówno ci przebywający na emigracji, jak i zamknięci w klatce ideologii twórcy pozostający w ZSRR. Wszyscy oni doszli do wniosku, iż nadrzędnym celem utopijnego eksperymentu było stworzenie nowego gatunku antropologicznego – homo sovieticus – istoty infantylnej, pozbawionej możliwości wyboru i podejmowania własnych decyzji, ślepo posłusznej władzy.
Po upadku państwa radzieckiego okazało się, że antyutopie nie zniknęły wraz z komunizmem. Zło nadal ingeruje w życie ludzi, tym samym istnienie swoje kontynuują zarówno utopie, jak i antyutopie. W związku z tym w Federacji Rosyjskiej nie przestają powstawać wciąż nowe utwory antyutopijne. Jednym z nich jest S.N.U.F.F. – książka napisana przez dobrze znanego na całym świecie współczesnego pisarza rosyjskiego – Wiktora Pielewina. W poniższym artykule starano się udowodnić, iż obecne powieści antyutopijne odnoszą się do, postrzeganych jako groźne, nowych tendencji w polityce i ideologii.
Pielewin pisze, że rodzący się i wciąż rozwijający się postęp z jednej strony ułatwia życie ludziom, z drugiej – może doprowadzić ich do zagłady. Współczesne wojny nie będą przypominały tych, które miały miejsce w minionych stuleciach. Będą to konflikty prowadzone nie z bronią w ręku, ale rozgrywane przez cyborgi  aprogramowane przez człowieka. Ludzkość zostanie wchłonięta przez zglobalizowany, pogrążony w kulturze masowej „nowy, wspaniały świat”.

Prezentowany artykuł to bezpośrednie odniesienie do książki Siergieja Lebiediewa Granica zapomnienia, w której autor występuje równocześnie jako narrator i główny bohater. Powieści nie można analizować inaczej jak tylko poprzez rozszyfrowanie nagromadzonych w niej symboli. Jedna z warstw utworu dotyczy duchowego dojrzewania bohatera, dla którego impulsem jest pojawienie się w jego dzieciństwie demonicznego Drugiego Dziadka. Pragnąc rozwiązać tajemnicę tego ostatniego, narrator dociera do świata stalinowskich łagrów. Zabudowania po nich zostały zniszczone, sprawców nie osądzono, ludziom wygodniej jest o nich zapomnieć. Bohater, chcąc odtworzyć dziedzictwo przodków, staje się swego rodzaju kolekcjonerem: zbiera przedmioty z przeszłości, kolekcjonuje wspomnienia uczestników tragicznych wydarzeń, ich pamiętniki… W ten sposób to, co było nakłada się na teraźniejszość i rzutuje w przyszłość. Aby przekroczyć granicę zapomnienia, należy przełamać strach i konformizm, nauczyć się odpowiedzialności i, wykorzystując pamięć kulturową, dotrzeć do Prawdy.