Nowo odnaleziony autograf Tomasza Tretera. Notatnik z projektem księgi emblematów

Alicja  Bielak

Nowo odnaleziony autograf Tomasza Tretera. Notatnik z projektem księgi emblematów

Publication date: 2021

Terminus, 2021, Volume 23, zeszyt 3 (60) 2021, pp. 259 - 307

https://doi.org/10.4467/20843844TE.21.011.13848

Authors

Pobierz pełny tekst

PDF

Titles

Nowo odnaleziony autograf Tomasza Tretera. Notatnik z projektem księgi emblematów

Abstract

A Newly Discovered Autograph by Tomasz Treter: A Notebook with a Design of a Book of Emblems

The goal of the paper is to present the attribution and codicological analysis of a manuscript currently stored at Biblioteca civica Angelo Mai in Bergamo (sign. MM 378). The paper describes the manuscript codicologically, also hypothesizing as to its presence in the Bergamo library. Based on a manuscript annotation on the codex’s upper pastedown, I argue that it was intended as a gift for one of the Załuski family. On the basis of the printed correspondence between Józef Andrzej Załuski and Angelo Maria Querini, it may be assumed that Codex MM 378 was among the parcels containing manuscripts from the circle of Stanisław Hosius that the Italian librarian intended to send to Załuski. The boxes with the codices never reached the Polish librarian due to the tardiness of the messenger, Jacques David Frédéric Perard. It is claimed here that both the inscriptions and images in the code are authored by Tomasz Treter. The manuscript’s attribution was based on palaeographic analysis (comparing the handwriting with Treter’s epistolography stored in the archives in Kraków and Olsztyn). According to the dates included in the code, the inscriptions were made between 20 June 1569 and 2 March 1575. The manuscript thus represents the earliest known evidence of Treter’s artistic activity. The autograph contains some previously unknown emblems by Treter, and a preliminary design of the emblem work Symbolica vitae Christi meditatio (published 1612). As many as 51 sketches in the manuscript overlap with the emblematic icons of the 1612 printing, all of which are more symbolic (hieroglyphic) representations of Christian virtues known from Treter’s printing, while there are no sketches of icons in the printed book referring to specific biblical scenes. Therefore, there is still uncertainty about the authorship of these compositions, which also differ in the quality of rendition from the previously mentioned ones. Comparing the autograph with the artist’s later published work offers insight into his technique. The drawings in the manuscript show very clear inspiration of Claude Paradin, Gabriel Syméon, Aneau Barthélemy and Andrea Alciato, which is not always conspicuous in the printed version. The analysis includes the final note, mentioning imprese with the painter Lorenzo Lotto, which explains correspondences between this artist’s work and the emblems from Symbolica vitae Christi meditatio.

* Research is funded by the National Science Centre (NCN), Poland, within the project Polish Meditative Emblems in the 16th Through 18th Century: Sources, Realizations, and Aims (Preludium, 2018/31/N/HS2/01187).

A Newly Discovered Autograph by Tomasz Treter: A Notebook with a Design of a Book of Emblems

Keywords

Tomasz Treter, emblem, notebook, imprese, autograph, Claude Paradin, Lorenzo Lotto

References

Download references

Źródła rękopiśmienne

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, rkps AAWO, AB, D 62.

Biblioteca Civica Angelo Mai di Bergamo, rkps ASAS 40/76, rkps MM 378.

Biblioteca Civica Queriniana, rkps MS D. II 18, rkps MS F. III. 7.

Biblioteka Jagiellońska, rkps 161, rkps 154 I, rkps 2199 V I.

Biblioteka Narodowa, rkps II 4688–4689, III 3220–III 3269, rkps BOZ 130.

Biblioteca Nazionale di Roma, rkps Ve 1007 (271828).

Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, rkps 2921 IV.

Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka, Oddział Rękopisów, zespół (fond) 130 (Archiwum Treterów), rkps 28.

Riksarkivet w Sztokholmie, rkps 147.

Źródła drukowane

Alciatus A., Emblematum liber, Augsburg: Heinrich Steyner, 1531.

Ambroży św., Omnia quotquot extant […] opera, Basel: Hieronymus Froben, 1555. Barthélemy A., Picta poesis, Lyon: Mathias Bonhomme, 1552.

Commercii epistolaris Uffenbachiani selecta, variis observationibus illustravit vitamque B. Zach.

Conr. ab Uffenbach praemisit Jo. Ge. Schelhornius, t. IV, Ulm–Memmingen: Fridericus Gaum, 1755.

Dilherr J.M., Heilige Sonn- und Festtags-Arbeit, das ist: Deutliche Erklärung Der jährlichen Sonnund Festtäglichen Johann Evangelien […], Nürnberg: Johann Andreas Endter; Wolf- gang Endter, 1674.

Fizjologi i Aviarium. Średniowieczne traktaty o symbolice zwierząt, przeł. i oprac. S. Kobielus, [red. E. Przybył], Kraków 2005.

[Flumano V.], Fasciculus myrrhae in quo vita Christi secundum literam Novi Testamenti describitur, Venezia: Venturino Ruffinelli, 1538.

Giovio P., Dialogo delle imprese militari e amorose, Roma: Antoine Barré, 1555.

Gregorius Magnus, Opera omnia, quae extant: cum Indice duplici, altero rerum, verborum, sententiarumq[ue], altero locorum S. Scripturae explicatorum, t. 2, Basel: Hieronymus Froben, 1550.

Horacy, Dzieła wszystkie, przeł., wstępem i komentarzem opatrzył A. Lam, Warszawa 2008.

Janocki J.D., Nachricht von denen in der Hochgräflich Zaluskischem Bibliothek sich befindenden raren polnischen Büchern, Wrocław: Johann Jacob Korn, 1753.

Jaworski S., Pełnia nieubywającej chwały w herbowym księżycu z trzech primae magnitudinis luminarzow, Barłaama świętego pustelnika, Barłaama świętego męczennika, Barłaama świętego pieczarskiego, Kijów: Ławra Pieczerska, 1691.

Jaźwińska-Pudlis A., Nieznane listy Andrzeja Załuskiego do kardynała Angela Marii Queriniego – komunikat, w: Seminaria bielańskie. Prace ofiarowane Profesor Teresie Kostkiewiczowej, red. T. Chachulski, D. Kielak, M. Ślusarska, Warszawa 2015, s. 479–486.

Johann Christoph Gottsched Briefwechsel: Historisch-kritische Ausgabe, t. 11: Oktober 1745–September 1746, Berlin 2007.

Józef Flawiusz, Opera Iosephi viri inter Iudaeos doctissimi ac disertissimi, Frankfurt am Main: Sigismundus Feyerabend, 1580.

Junius H., Emblemata, Antwerpen: Christophe Plantin, 1565, s. 13.

Lotto L., Il libro di spese diverse (1538–1556). Con aggiunta di lettere e d’altri documenti, a cura di P. Zampetti, Venezia–Roma 1969.

Adnotationes et meditationes in Evangelia quae in sacrosancto Missae […] cum Evangeliorum concordantia historiae integritati sufficienti, Antwerpen: Martinus Nutius, 1594.

Nadal J., Evangelicae historiae imagines, Antwerpen: Martinus Nutius, 1593.

Ovid, Metamorphoses, vol. 1: Books 1–8, transl. by F.J. Miller, revised by G.P. Goold, Cambridge (MA) 1916 (Loeb Classical Library, 42).

Ovidius, Opera quae vocantur amatoria cum doctorium vivorum commentariis […], Basel: Ioannes Heruagius, 1549.

Paradin C., Devises heroïques, Lyon: Jean de Tournes, Guillaume Gazeau, 1557. Paradin C., Syméon G., Heroica symbola, Antwerpen: Christophe Plantin, 1562.

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych [Biblia Tysiąclecia], oprac. zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, wyd. 4, Poznań 2003 (http://www.biblia.pl/).

Querini A.M., Ad Illustriss. et Reverendiss. Praesulem Josephum Andream Comitem Zaluschium, Supremum Regni Poloniae Referendarium Epistola, [Brescia? s.n., 1749].

Reszka S., D[omini] Stanislai Hosii […] vita, Roma: Giacomo Ruffinelli, 1587.

Reszka S., Diarium 1583–1589, oprac. J. Czubek, Kraków 1915.

Reszka S., Epistolarum liber unus, quibus nonnulla eiusdem auctoris. Pia exercitia piis lectoribus non indigna pii quidam viri adiungenda putaverunt, Napoli: Orazio Salviani, Giovanni Giacomo Carlini, Antonio Pace, 1594.

Reszka S., List do Szymona Szymonowica, przeł. i oprac. A. Masłowska-Nowak, K. Tomaszuk, Warszawa 2014.

Schelhorn J.G., Amoenitates historiae ecclesiasticae et litterariae, t. 1, Frankfurt–Leipzig: Daniel Bartholomäus, 1737; t. 2, Frankfurt–Leipzig: Daniel Bartholomäus, 1738.

Schelhorns J.G., Ergötzlichkeiten aus der Kirchenhistorie und Literatur: in welchen Nachrichten von seltenen Büchern, wichtige Urkunden, merkwürdige Briefe u. versch. Anm. enth. sind, B. 1, Ulm: Bartholomäischen Handlung, 1762.

Stanislai Hosii S. R. E. Cardinalis Maioris Poenitentiarii Episcopi Varmiensis (1504–1579) et quae ad eum scriptae sunt epistolae tum etiam eius orationes legationes, t. 2 [cz. 1]: 1551–1558:

praemittitur de Hosii cardinalis familia disputatio, accedunt autem epistolae et acta, quae vitam et res gestas Hosii illustrant, ed. cur. F. Hipler et V. Zakrzewski, Kraków 1886 (Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia, 9).

Starowolski S., Scriptorum Polonicorum Ἑκατοντάςseu Centum illustrium Poloniae scriptorum elogia et vitae, Frankfurt am Main: Jakob de Zetter, 1625.

Starowolski S., Scriptorum Polonicorum Ἑκατοντάςseu Centum illustrium Poloniae scriptorum elogia et vitae, Venezia: haeredes Damiani Zenarii, 1627.

Starowolski S., Setnik pisarzów polskich albo pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich, przeł. i komentarzem opatrzył J. Starnawski, wstęp F. Bielak, J. Starnawski, Kraków 1970.

Treter T., Rewia cnót Stanisława Hozjusza, przeł. W. Steffen, przekł. przejrzał i biografią autora opatrzył T. Batóg, Poznań 2004.

Treter T., Symboliczne medytacje nad życiem Chrystusa, wstęp i przekład A. Treter, Warszawa 2020.

Treter T., Theatrum virtutum divi Stanislai Hosii, Kraków 1998 (Biblioteka Tradycji Literackich, 20). Treter T., Theatrum virtutum Stanislai Hosii, ed. et annotationibus instruxit. T. Batóg, Poznań 2003.

Treter T., Symbolica vitae Christi meditatio, Braniewo: Jerzy Schönfels, 1612.

Valeriano P., Hieroglyphica, Basel: [Michael Isengrini], 1556.

Z dworu Stanisława Hozjusza. Listy Stanisława Reszki do Marcina Kromera 1568–1582, wstęp, przekład i komentarze J.A. Kalinowska, Olsztyn 1992.

Załuski J.A., Programma literarium ad bibliophilos, przedm. W. Stankiewicz, wstęp P. Buchwald-Pelcowa, Warszawa 1972.

Załuski J.A., Dwa miecze katolickiej w Królestwie Ortodoksejskim odsieczy przeciwko natarczywym PP. dysydentów polskich zamachom, Warszawa: Drukarnia Pijarów, 1731.

Opracowania

Adams A., Rawles S., Saunders A., A Bibliography of French Emblem Books, vol. 2: L–Z, Genève 2002.

Bertelli C., Di un cardinale dell’impero e di un canonico Polacco in S. Maria in Trastevere, „Paragone–Arte” (1977), nr 327, s. 89–128.

Beyer K., Rysunki oryginalne Tomasza Tretera kanonika warmińskiego z drugiej połowy XVI wieku, „Biblioteka Warszawska” 4 (1868), s. 467–470.

Bielak A., Symbolica vitae Christi meditatio Tomasza Tretera jako siedemnastowieczna realizacja emblematycznych medytacji: źródła graficzne i zamysł zbioru, „Terminus” 20 (2018), z. 4 (49), s. 411–462.

Bosco F.C., Il coro intarsiato di Lotto e Capoferri per Santa Maria Maggiore in Bergamo: Lettere e documenti, Bergamo 1987.

Briquet C.-M., Les filigranes: dictionnaire historique des marques du papier dès leur apparition vers 1282 jusqu’en 1600, ed. by A. Stevenson, Amsterdam 1968.

Вrocki E., Wiadomości o życiu i pismach Tomasza Tretera, cz. 1, „Pamiętnik Galicyjski” (1821), nr 3, s. 159–168.

Buchwald-Pelcowa P., Emblematy w drukach polskich i Polski dotyczących XVI–XVIII wieku. Bibliografia, Wrocław 1981.

Chrzanowski T., Działalność artystyczna Tomasza Tretera, Warszawa 1984.

Chrzanowski T., Uwagi o intelektualiście-kolekcjonerze w Polsce na przełomie renesansu i baroku, w: Mecenas, kolekcjoner, odbiorca. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Katowice, listopad 1981, red. E. Karwowska, A. Marczak-Krupa, Warszawa 1984, s. 121–145.

Chrzanowski T., Uzupełnienia do biografii Tomasza Tretera, „Rocznik Historii Sztuki” 15 (1985), s. 129–161.

Codici e incunaboli miniati della Biblioteca Civica di Bergamo, direzione scientifica di M.L. Gatti Perer et al., Bergamo 1989.

Coltrinari F., “Quadri di Lorenzo Lotto numero cinque”: documenti e ipotesi sulla dispersione dei dipinti dalla guardaroba della Santa Casa di Loreto, „Il Capitale culturale. Studies on the Value of Cultural Heritage” 11 (2015), s. 541–588.

Bibliography of Emblematic Manuscripts, ed. by S. Sider, B. Obrist, Montreal–Kingston 1997 (Corpus Librorum Emblematum).

Estreicher K., Bibliografia polska, t. 31, Kraków 1936.

Galis D., Concealed Wisdom: Renaissance Hieroglyphic and Lorenzo Lotto’s Bergamo Intarsie, „The Art Bulletin” 62 (1980), no. 3, s. 363–375.

Galis-Wronski D., Lorenzo Lotto: A Study of His Career and Character, Submitted to the Faculty of Bryn Mawr College in partial fulfilment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy University Microfilms International, 1977.

Gorecki D.M., The Zaluskis’ Library of the Republic in Poland, „The Journal of Library History” 13 (1978), no. 4, s. 408–431.

Górska M., Symbolika heraldyczna a teoria impresy. Przykład Orbis Polonus Szymona Okolskiego, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 13 (2014), nr 24, s. 35–49.

Hipler F., Die Kupferstecher im Ermland, „Zeitschrift für die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands” 7 (1879–1881), s. 339–356.

Jurkowlaniec G., Sprawczość rycin. Rzymska twórczość graficzna Tomasza Tretera i jej europejskie oddziaływanie, Warszawa 2017.

Kozłowski J., Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich, Wrocław 1986.

Kozłowski J., Źródła do rekonstrukcji Biblioteki Załuskich, „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi” (1993), nr 15, s. 27–42.

Kupść B.S., Materiały autobiograficzne J.A. Załuskiego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 26 (1981), nr 3/4, s. 631–654.

Kuzdale A., The Reception of Gregory in the Renaissance and Reformation, w: A Companion to Gregory the Great, ed. by N. Bronwen, M.J. Dal Santo, Leiden 2013, s. 359–386.

Landwehr J., Emblem Books in the Low Countries 1554–1949, Utrecht 1962, nr 465–473.

Lorenzo Lotto nelle Marche. Il suo tempo, il suo influsso, a cura di P. Dal Poggetto, P. Zampetti, Ancona 1981.

Mayer T.F., A Reluctant Author: Cardinal Pole and His Manuscripts, Philadelphia 1999.

Melion W.S., The Art of Vision in Jerome Nadal’s “Adnotationes et Meditationes in Evangelia”, w: J. Nadal, Annotations and Meditations on the Gospels, vol. 1: The Infancy Narratives, transl. and ed. by F.A. Homann, introd. by W.S. Melion, Philadelphia 2003.

Pawlak W., Jeszcze o polonikach w humanistycznej epistolografii XVI–XVII wieku, w: Sława z dowcipu sama wiecznie stoi… Prace ofiarowane Pani Profesor Alinie Nowickiej-Jeżowej z okazji pięćdziesięciolecia pracy naukowej, red. M. Hanusiewicz-Lavallee, W. Pawlak, Lublin 2019, s. 325–326.

Pelc J., Słowo i obraz. Na pograniczu literatury i sztuk plastycznych, Kraków 2002.

Rodov I., Script in Christian Art, w: Encyclopedia of Hebrew Language and Linguistics, vol. 3, Boston 2013, s. 462–477.

Rosand D., Lorenzo Lotto, Il “Libro di spese diverse” con aggiunla di lettere e d’altri documenti, ed. Pietro Zampetti: Venice-Rome, Istituto per la Collaborazione Culturale, 1969. Pp. LX + 432; 14 figs. L. 15,000, „The Art Bulletin” 53 (1971), no. 3, s. 407–409.

Saunders A., The Seventeenth-Century French Emblem: A Study in Diversity, Genève 2000.

Siniarska-Czaplicka J., Katalog filigranów papierni polskich 1500–1800, Łódź 1983.

Talbierska J., Grafika XVII wieku w Polsce. Funkcje, ośrodki, artyści, dzieła, Warszawa 2011.

Umiński J., Zapomniany rysownik i rytownik polski XVI w. ks. Tomasz Treter i jego „Theatrum uirtutum D. Stanislai Hosii”, „Collectanea Theologica” 13 (1932), s. 13–59.

Venturi A., Disegni di Stefano da Zevio, del Savoldo, di Lorenzo Lotto, di Raffaello, nell’Albertina di Vienna, „L’Arte: rivista di storia dell’arte medievale e moderna” 25 (1922), no. (2), s. 112–115.

Zanchi M., In principio sara il Sole. Il coro simbolico di Lorenzo Lotto, Firenze 2016.

Zanchi M., Lorenzo Lotto e l’immaginario alchemico. Le „imprese” nelle tarsia del coro della Basiica di S. Maria Maggiore in Bergamo, Bergamo 1997.

Picard on-line database https://www.piccardonline.de

Information

Information: Terminus, 2021, Volume 23, zeszyt 3 (60) 2021, pp. 259 - 307

DOI: https://doi.org/10.4467/20843844TE.21.011.13848

Article type: Original article

Titles:

Polish:

Nowo odnaleziony autograf Tomasza Tretera. Notatnik z projektem księgi emblematów

English:

A Newly Discovered Autograph by Tomasz Treter: A Notebook with a Design of a Book of Emblems

Authors

Alicja Bielak

https://orcid.org/0000-0003-0701-0634

Polish Academy of Sciences
Poland

Published at: 2021

Article status: Open

Licence: CC BY-NC-ND

Percentage share of authors:

Alicja Bielak (Author) - 100%

Article corrections:

Publication languages:

Polish

View count: 986

Number of downloads: 1045

<p> A Newly Discovered Autograph by Tomasz Treter: A Notebook with a Design of a Book of Emblems</p>

Download xml