FAQ

Kontrola parlamentarna rządu w systemach ustrojowych II Rzeczypospolitej w dyskursie polskiej  doktryny przedwojennej i współczesnej

Publication date: 30.12.2022

Public Administration Yearbook, 2022, 2022 (8), pp. 125-171

https://doi.org/10.4467/24497800RAP.22.008.16784

Authors

Piotr A. Tusiński
University of the National Education Commission, Krakow
, Poland
https://orcid.org/0000-0002-4430-0967 Orcid
All publications →

Titles

Kontrola parlamentarna rządu w systemach ustrojowych II Rzeczypospolitej w dyskursie polskiej  doktryny przedwojennej i współczesnej

Abstract

II Rzeczpospolita Polska implementowała w pierwszych latach niepodległości znaczącą część dorobku parlamentaryzmu zachodnioeuropejskiego w zakresie funkcji kontrolnej egzekutywy (rządu). O ile na Zachodzie uprawnienia kontrolne parlamentu w stosunku do rządu podlegały w większości regulacji prawnozwyczajowej, o tyle w Polsce i innych państwach odrodzonych lub powstałych w Europie po I wojnie światowej gros z nich stało się przedmiotem regulacji prawnopozytywnej na poziomie konstytucji, ustaw zwykłych i/lub regulaminów parlamentarnych. W Polsce w tym zakresie stosunkowo dużą rolę odgrywało prawo i zwyczaje kształtowane w drodze praktyki parlamentarnej. W okresie II Rzeczypospolitej obowiązywały następujące po sobie trzy systemy ustrojowo-konstytucyjne – tzw. Małej konstytucji z 1919 r., Konstytucji marcowej z 1921 r. (od grudnia 1922 r.) oraz Konstytucji kwietniowej z 1935 r. Kontrola rządu przez parlament rozwinięta była w najszerszym zakresie w okresie tzw. rządów parlamentarnych, tj. w latach 1919–1926. Po zamachu majowym rozpoczął się, widoczny głównie w obszarze praktyki ustrojowej i parlamentarnej, proces stopniowego ograniczania funkcji kontrolnej parlamentu, który znalazł swoje ostateczne określenie prawne w przepisach ustawy zasadniczej z kwietnia 1935 r. Funkcja kontrolna parlamentu sprawowana była zrazu przez Sejm Ustawodawczy, a następnie od końca 1922 r. przez Sejm i Senat (ten drugi w stosunkowo skromnym zakresie). Z uwagi na kryterium czasu podejmowania działań kontrolnych kontrolę parlamentarną rządu dzielono w doktrynie przedwojennej na wstępną i następną (następczą). Doktryna powojenna, w ślad za stanowiskiem sformułowanym w nauce niemieckiej w drugiej połowie XIX w., wyróżniła też kontrolę bieżącą. Realizacja funkcji kontrolnej parlamentu w II RP obejmowała bardzo bogaty katalog narzędzi (środków) oddziaływania na rząd. Doktryna przedwojenna porządkowała je według kryterium czasu podejmowania działań kontrolnych bądź ich celowości. Po II wojnie światowej, w oparciu o kryterium systemowe, wyróżniono zwykłe (debata plenarna nad polityką rządu, zapytania i interpelacje poselskie) oraz poszerzone (powoływanie stałych i nadzwyczajnych komisji parlamentarnych, posiadających m.in. kompetencje kontrolne lub śledcze) środki kontroli, a także ustawową kontrolę wstępną (uchwalanie budżetu, wyrażanie zgody na ratyfikacje umów międzynarodowych i wydawanie niektórych aktów administracyjnych), które to narzędzia są charakterystyczne dla systemów parlamentarnych zakładających przewagę parlamentu nad rządem. W innym ujęciu instrumenty kontroli parlamentarnej podzielono (na gruncie Konstytucji marcowej) na środki kontroli tradycyjne (interpelacje, komisje śledcze, absolutorium, kontrola długów państwa, zatwierdzanie czasowego ograniczenia praw i wolności obywatelskich) i wynikające z zasad parlamentarno-gabinetowej formy rządów (debata nad exposé premiera, zadawanie pytań, wysłuchiwanie przedstawicieli rządu na plenum i w komisjach, uchwalanie rezolucji) oraz na sankcje stosowane w wyniku kontroli (m.in. pociąganie rządu i poszczególnych ministrów do odpowiedzialności politycznej i konstytucyjnej). W doktrynie i praktyce parlamentarnej największe różnice zdań w odniesieniu do charakteryzowanej problematyki wywoływały i wywołują po dzień dzisiejszy, oprócz zagadnień systematyzujących, takie kwestie, jak: zakres i narzędzia wstępnej kontroli parlamentarnej, kontrola ustawodawstwa dekretowego, zakres i skutki interpelacji i zapytań parlamentarnych, nadzwyczajne komisje śledcze, odpowiedzialność polityczna i parlamentarna oraz konstytucyjna egzekutywy.

References

Download references
Źródła

Dziennik Praw Państwa Polskiego 1919.

Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1920–1936.

Regulamin obrad Senatu uchwalony dnia 24 marca 1923 r., Senat RP. Okres I. Regulamin Sejmu z dnia 5 października 1935 r. zmieniony uchwałą z 29 listopada 1938 r. [w:] Sejm i Senat 1938–1943, oprac. Scriptor (L. Zieleniewski), Warszawa 1939, s. 37–82.

Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1922, Druki.

Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1922, Sprawozdania stenograficzne. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Okres I (1922–1927), Druki.

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Okres III (1930–1935), Druki.

Senat Rzeczypospolitej Polskiej. Okres I (1922–1927), Sprawozdania stenograficzne. Tymczasowy Regulamin Senatu uchwalony dnia 5 października 1935 r. […] [w:] Sejm i Senat 1938–1943, oprac. Scriptor (L. Zieleniewski), Warszawa 1939, s. 335–384.

Prasa

„Kurier Polski” 1922.

Piśmiennictwo

Ajnenkiel A., Spór o model parlamentaryzmu polskiego do roku 1926, Warszawa 1972.

Banaszak B., Komisje śledcze we współczesnym parlamentaryzmie państw demokratycznych, Warszawa 2007.

Banaszak B., Sejmowa komisja śledcza jako forma sprawowania kontroli przez Sejm, „Przegląd Sejmowy” 2008, nr 3.

Berezowski C., Sejm w ustawie konstytucyjnej z 23 kwietnia 1935 r. [w:] Pamiętnik III-go (X) Zjazdu Prawników Polskich Katowice – Kraków 5–8 XI 1936, część 1: wstępna, Warszawa 1937.

Car S., Referat… o Rządzie i odpowiedzialności Rządu, „Nowe Państwo” 1933, t. III, z. 1. Chmurski A., Nowa konstytucja, Gebethner i Wolff, Warszawa 1935.

Cybichowski Z., Polskie prawo państwowe na tle uwag z dziedziny nauki o państwie i porównawczego prawa państwowego, t. II, wyd. 2, Warszawa 1933.

Czajowski J., Senat Rzeczypospolitej Polskiej pierwszej kadencji 1922–1927. Pozycja prawnokonstytucyjna i praktyka ustrojowa, Warszawa 1999.

Czeszejko-Sochacki Z., Prawo parlamentarne w Polsce, Warszawa 1997.

Deryng A., Siły zbrojne jako organ władzy państwowej w nowej konstytucji, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny” 1938, z. 1.

Encyklopedia prawa, red. U. Kalina-Prasznic, Warszawa 1999.

Exposé premierów polskich 1918–2001, oprac. B. Sygit, Toruń 2001.

Garlicki L., Parlament a rząd: powoływanie – kontrola – odpowiedzialność [w:] Założenia ustrojowe, struktura i funkcjonowanie parlamentu, A. Gwiżdż (red.), Warszawa 1997.

Górecki D., Powstawanie władz naczelnych w odradzającej się Polsce (1914–1919), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica” 13, Łódź 1983.

Górecki D., Pozycja ustrojowo-prawna Prezydenta Rzeczypospolitej i rządu w ustawie konstytucyjnej z 23 kwietnia 1935 roku, wyd. 2, Łódź 1995.

Górecki D., Prezydent w Konstytucji kwietniowej – oryginalność rozwiązania konstytucyjnego [w:] Prawo konstytucyjne II Rzeczypospolitej. Nauka i instytucje, P. Sarnecki (red.), Kraków 2006.

Grodyński T., Zasady gospodarstwa budżetowego w Polsce na tle porównawczem, Kraków 1932.

Grzybowski K., Demokracja francuska, Kraków 1947.

Gwiżdż A., Interpelacja i procedury podobne w burżuazyjnym prawie państwowym, „Państwo i Prawo” 1963, z. 4.

Gwiżdż A., Kontrola parlamentarna polityki zagranicznej, cz. 1, „Sprawy Międzynarodowe” 1967, nr 6.

Gwiżdż A., Prawo interpelacji posła na Sejm PRL, „Państwo i Prawo” 1956, z. 11.

Jaworski W.L., Konstytucja z dnia 17 marca 1921. Prawo polityczne od 2 października 1919 do 4 lipca 1921. Prawa Państwa Polskiego – Zeszyt II A, Kraków 1921.

Kiełmiński Z., Koalicje rządzące w systemie parlamentarnym, Warszawa 1984.

Kiełmiński Z., Współczesny parlamentaryzm burżuazyjny, Warszawa 1977.

Kijowski M., Udział Sejmu i Senatu w ratyfikacji umów międzynarodowych (1919– 2003), Rzeszów 2004.

Kmiciewicz J., Instytucja Prezesa Rady Ministrów pod rządami Konstytucji marcowej w latach 1921–1926, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1988, No 911, Prawo CL.

Komarnicki W., O immunitecie interpelacyj parlamentarnych, „Gazeta Administracji i Policji Państwowej” 1925, nr 14.

Komarnicki W., Polskie prawo polityczne (Geneza i system), Warszawa 1922 reprint: Warszawa 2008.

Komarnicki W., Ustrój państwowy Polski współczesnej. Geneza i system, wyd. 2, Wilno 1937.

Komarnicki W., Ustrój państwowy Rzeczypospolitej Polskiej, wyd. 2, Warszawa 1934. Kraczkowski R., Dekretowanie ustaw w Polsce w latach 1918–1926, Warszawa 1994.

Kraczkowski R., Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z mocą ustawy w latach 1926–1935, Warszawa 2007.

Krajewski L., Rząd według Konstytucji kwietniowej, „Gazeta Administracji” 1937, nr 9. Kruk M., Funkcja kontrolna Sejmu RP, Warszawa 2008.

Kudej M., Kilka uwag o rezolucjach Sejmu [w:] W kręgu zagadnień konstytucyjnych. Profesorowi Eugeniuszowi Zwierzchowskiemu w darze, M. Kudej (red.), Katowice 1999.

Kumaniecki K.W., Ustrój polityczny Polski. Konstytucja kwietniowa i system wyborczy (sejmowy, senacki, prezydencki), Kraków 1937.

Kuncewicz J., Przebudowa. Rzecz o życiu i ustroju Polski, Lublin 1990.

Langrod, Problemy administracyjne w Konstytucji, „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne” 1936, t. XXX.

Leszczyński P., Konstytucyjna regulacja statusu Rady Ministrów w II Rzeczypospolitej [w:] Prawo konstytucyjne II Rzeczypospolitej. Nauka i instytucje, P. Sarnecki (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.

Leśnodorski B., Parlamentaryzm w Polsce, Kraków 1947.

Lipska M.M., Urząd ministra w latach 1918–1939. Podstawy prawne, „Roczniki Nauk Prawnych” 2009, t. XIX, nr 1.

Madera A.J., Sejmowe komisje śledcze. Polskie tradycje i doświadczenia współczesne, Toruń 2011.

Majkowski A., Uwagi ogólne o technice prac parlamentarnych, Warszawa 1937.

Makowski J., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.

Miller A., Parlamentarny rząd [w:] Z. Cybichowski, Encyklopedia podręczna prawa publicznego (konstytucyjnego, administracyjnego i międzynarodowego), t. II, Warszawa 1930.

Mojak R., Instytucja prezydenta w polskim prawie konstytucyjnym w latach 1918– 1935. Część 1, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 1989, Sectio G, vol. XXXVI, nr 19; Część 2, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 1990, Sectio G, vol. XXXVII, nr 9.

Mycielski A., Polskie prawo polityczne (Konstytucja z 17 III 1921 r.), Kraków 1947.

Orłowski W., Funkcja kontrolna [w:] Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydło (red.), Lublin 1998.

Pajdała H., Komisje w parlamencie współczesnym, Warszawa 2001.

Paszkudzki A., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 kwietnia 1935 roku, Lwów–Warszawa 1935.

Paszkudzki A., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 r., Lwów– Warszawa 1926.

Peretiatkowicz A., Nowa konstytucja polska, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny” 1935, z. 2.

Pietrzak M., Kontrola długów państwa w II Rzeczypospolitej, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1985, t. XXXVII, z. 2.

Pietrzak M., Odpowiedzialność konstytucyjna w Polsce, Warszawa 1992.

Pietrzak M., Rządy parlamentarne w Polsce w latach 1919–1926, Warszawa 1969. Podoski B., Rola Prezydenta Rzplitej i Rządu w nowej konstytucji [w:] S. Car, B. Podoski, Główne wytyczne nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1935.

Rostworowski M., Polskie prawo polityczne, oprac. T. Sikora i M. Śliwiński, Kraków 1927.

Różycki S., L’Influence du Constitutionnalisme Français sur la Constitution Polonaise du 17 Mars 1921, Paris 1930.

Rybarski R., Nauka skarbowości, Warszawa 1935, reprint: Warszawa 2015.

Salecki J., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 roku z uwzględnieniem zmian wprowadzonych ustawą z dnia 2 sierpnia 1926 roku. Z komentarzem, Łódź 1932.

Sarnecki P., Konstytucja Marcowa na tle konstytucji współczesnych (w siedemdziesiątą rocznicę), „Państwo i Prawo” 1991, z. 3.

Szcząska Z., Odpowiedzialność prawna ministrów w państwach konstytucyjnych 18–19 w. [w:] Wiek XVIII. Polska i świat. Księga poświęcona Bogusławowi Leśnodorskiemu,Warszawa 1974.

Seidler G.L., Odpowiedzialność parlamentarna a konstytucyjna, „Państwo i Prawo” 1989, z. 12.

Seidler G.L., Władza ustawodawcza i wykonawcza w polskich konstrukcjach ustrojowych 1917–1947, Kraków 1948; reprint: Lublin 2000.

Siemieński F., Odpowiedzialność konstytucyjna osób pełniących najwyższe stanowiska państwowe w Polsce [w:] Wybrane problemy prawa konstytucyjnego. Księga pamiątkowa ku czci Andrzeja Burdy, Lublin 1985.

Siemieński J., O polityce o państwie i obywatelu wiadomości co najważniejsze, Warszawa 1922.

Skrzydło W., Problem recepcji zasad ustrojowych na przykładzie Francji i Polski międzywojennej [w:] Polska w Europie. Studia historyczne, H. Zins (red.), Lublin 1968.

Słownik języka polskiego PWN, t. I, A–K, wyd. 5, Warszawa 1988.

Słownik wiedzy o Sejmie, A. Preisner (red.), Warszawa 1995.

Sobolewski M., Zasady demokracji burżuazyjnej i ich zastosowanie, Warszawa 1969.

Sokolewicz W., Odpowiedzialność parlamentarna Rządu RP (votum zaufania, votum nieufności, absolutorium), Warszawa 1993.

Starzewski M., Kilka dalszych zagadnień Konstytucji kwietniowej, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny” 1938, z. 2.

Starzewski M., Od sejmowładztwa do rządów gabinetowych (20 lutego 1919–16 stycznia 1934), Kraków 1934.

Starzewski M., Prawo polityczne. Część 3. Tom II: Morfologja i kompetencje Sejmu, Kraków 1936.

Starzewski M., Z zagadnień Konstytucji kwietniowej, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny” 1937, z. 3.

Starzyński S., Konstytucya państwa polskiego, Lwów 1921.

Starzyński S., Współczesny ustrój prawno-polityczny Polski i innych państw słowiańskich, Lwów 1928, reprint Warszawa 2010.

Stembrowicz J., Parlament V Republiki Francuskiej, Warszawa 1963.

Stembrowicz J., Rząd w systemie parlamentarnym, Warszawa 1982.

Stembrowicz J., Z problematyki głowy państwa w Polsce, „Kultura i Społeczeństwo” 1977, nr 2.

Szerer M., Interpelacje przeciw demokratyzmowi, cz. 2, „Gazeta Administracji i Policji Państwowej” 1925, nr 24.

Tusiński P.A., Postępowanie ustawodawcze w Sejmie i w Senacie II Rzeczypospolitej 1919–1939. Prawo – zwyczaje – praktyka parlamentarna, Radom 2008.

Wertheim S., Akt ustawodawczy, jego zakres i moc obowiązująca w świetle konstytucji polskiej z 23 IV 1935, „Głos Prawa” 1936, nr 4–6.

Wielka encyklopedia prawa, Białystok–Warszawa 2000. Winiarski B., My i oni w walce o konstytucję, Poznań 1935.

Witkowski Z., Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej 1921–1935, „Studia Iuridica. Towarzystwo Naukowe w Toruniu”, t. XVIII, z. 1, Warszawa–Poznań–Toruń 1987.

Witkowski Z., Status ustrojowy Rady Ministrów w konstytucjach polskich okresu międzywojennego [w:] Rada Ministrów. Organizacja i funkcjonowanie, A. Bałaban (red.), Kraków 2002.

Witkowski Z., Zakres recepcji konstytucjonalizmu francuskiego III Republiki w Konstytucji marcowej (art. 25, 26, 39–53), „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Prawo” 1985, z. 156.

Zaklika W., Kontrola parlamentarna nad długami Państwa w Polsce, „Przegląd Ekonomiczny” 1939.

Zaleśny J., Odpowiedzialność konstytucyjna w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2003.

Zieleniewski L., Regulamin Senatu na tle regulaminów oraz praktyki izb ustawodawczych w Polsce i innych państwach, t. I–II, Warszawa 1933.

Znamierowski Cz., Konstytucja styczniowa i ordynacja wyborcza, Warszawa 1935. Zwierzchowski E., Prezydent i rząd w Konstytucji z 23 kwietnia 1935 roku, „Przegląd Sejmowy” 2005, nr 2.

Akty prawne

Uchwała Sejmu z dnia 20 lutego 1919 r. o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa, Dziennik Praw Państwa Polskiego Nr 19, poz. 226. Uchwała Sejmu z dnia 13 lutego 1920 r. uzupełniająca Uchwałę Sejmu z dnia 20 lutego 1919 r., Dz.U. Nr 17, poz. 84.

Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. Nr 44, poz. 267 ze zm.

Ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję Rzeczypospolitej z dnia 17 marca 1921 r., Dz.U. Nr 78, poz. 442.

Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r., Dz.U. Nr 30, poz. 227.

Dekret o Najwyższej Izbie Kontroli Państwa z 7 lutego 1919 r., Dziennik Praw Państwa Polskiego Nr 14, poz. 183.

Ustawa z dnia 3 czerwca 1921 r. o Kontroli Państwowej, Dz.U. Nr 51, poz. 314 ze zm. Ustawa z dnia 25 września 1922 r. o kontroli nad długami Państwa, Dz.U. Nr 89, poz. 805.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 1923 r. o Trybunale Stanu, Dz.U. Nr 59, poz. 415. Ustawa z dnia 2 stycznia 1936 r. o wykonywaniu kontroli parlamentarnej nad długami Państwa, Dz.U. Nr 2, poz. 3.

Ustawa z dnia 14 lipca 1936 r. o Trybunale Stanu, Dz.U. Nr 56, poz. 403.

Information

Information: Public Administration Yearbook, 2022, 2022 (8), pp. 125-171

Article type: Original article

Titles:

Polish:

Kontrola parlamentarna rządu w systemach ustrojowych II Rzeczypospolitej w dyskursie polskiej  doktryny przedwojennej i współczesnej

English:

The parliamentary control of the government in the constitutional systems of the II Republic in the discourse of the Polish pre-war and contemporary doctrine

 

Authors

https://orcid.org/0000-0002-4430-0967

Piotr A. Tusiński
University of the National Education Commission, Krakow
, Poland
https://orcid.org/0000-0002-4430-0967 Orcid
All publications →

University of the National Education Commission, Krakow
Poland

Published at: 30.12.2022

Article status: Open

Licence: CC BY-NC-ND  licence icon

Percentage share of authors:

Piotr A. Tusiński (Author) - 100%

Article corrections:

-

Publication languages:

Polish