Artykuł dotyczy organizacji i form działalności Straży Solnej w Wolnym Mieście Krakowie na tle zasad wykonywania monopolu solnego przez władze Rzeczypospolitej Krakowskiej w latach 1815–1847. Sól była sprowadzana z żup w Wieliczce. W latach 1816–1822 korzystanie z monopolu solnego wydzierżawiano prywatnej Kompanii Handlowej Solnej z Warszawy. Jej wspólnicy, w zamian za uiszczanie opłaty dzierżawnej, otrzymali wyłączne prawo sprowadzania i sprzedaży soli na terytorium Rzeczypospolitej Krakowskiej. Spoczywało na nich również utrzymywanie Straży Solnej, we współpracy ze służbą policyjną Wolnego Miasta Krakowa, zapobiegającej przemytowi soli („defraudacje solne”). W latach 1822–1842 monopol wydzierżawiano rządowi Królestwa Polskiego. Warunki umowy nie uległy większym modyfikacjom. Strażnicy solni podlegali pod względem służbowym – rządowi Królestwa Polskiego, pod względem jurysdykcji – Senatowi Rządzącemu WMK. Nosili oni mundury z emblematami Wolnego Miasta Krakowa. Należy dodać, że zasady wykonywania dzierżawy były związane z warunkami traktatów handlowych między obu krajami (z lat 1823 i 1834). W związku z ich nieprzedłużeniem, od 1 czerwca 1843 r. sprzedaż soli przeszła w bezpośredni zarząd Wolnego Miasta Krakowa, które podpisywało z prywatnymi przedsiębiorcami („etreprenerami”) umowy o transport soli do miasta. Byli nimi Alfus Majer, Franciszek Ripper oraz Franciszek Dąbrowski. Utworzono również Administrację Solną WMK, którą stanowili: naczelnik (M. Mączeński), pisarz Magazynu Solnego (O. Orłowski), kontroler (A. Oraczewski), stróże magazynowi, dozorca Straży Solnej (W. Wilczyński) oraz kilkunastu strażników. Zakres ich kompetencji określono w instrukcjach z 25, 27 i 31 maja 1843 r. Naczelnik nadzorował podległych urzędników, kontrolował Magazyn Solny, składał sprawozdania Wydziałowi Dochodów Publicznych itp. Urzędnicy Administracji Solnej odpowiadali za zaopatrzenie Magazynu Solnego w sól. Strażnicy mieli zapobiegać próbom nielegalnego jej sprowadzania do WMK, kontrolowali szynkarzy solnych itd. Administracja Solna funkcjonowała do 1847 r. Została zlikwidowana w związku z wcieleniem Rzeczypospolitej Krakowskiej do cesarstwa austriackiego i wynikającą stąd zmianą właściciela monopolu solnego. Należy dodać, że wpływy do budżetu z monopolu solnego były w całym okresie Wolnego Miasta Krakowa bardzo znaczące (od 120–195 tys. złp rocznie, czyli od 9–18% całości dochodów państwa). Opracowanie oparto w głównej mierze na bogatych materiałach źródłowych przechowywanych w Archiwum Narodowym w Krakowie.

Organisation and range of competencies of the Salt Guards in the Free City of Krakow The article concerns the organisation and activities of the Salt Guards in the Free City of Krakow against a backdrop of the salt monopoly entered into by the authorities of the Republic of Krakow in the years 1815–1847. Salt was transported from the mine in Wieliczka. In the years 1816–1822 a salt monopoly was held by the private Salt Trading Company from Warsaw. Its partners, in exchange for the payment of fees, were awarded exclusive rights to transport and sell salt in the territory of the Republic of Krakow. It was also responsible for maintaining the Salt Guards, in cooperation with the police of the Free City of Krakow, preventing the smuggling of salt (“salt fraud”). In the years 1822–1842 the monopoly was granted to the government of the Kingdom of Poland. The contract conditions did not undergo major modification. The Salt Guards were subordinate, in terms of service, to the government of the Kingdom of Poland, and in terms of jurisdiction to the Senate of the Free City of Krakow. They wore uniforms with the emblems of the Free City of Krakow. It should be added that the principles behind the monopoly were connected with the conditions of the trading treaties between both countries (from 1823 and 1834). Due to the fact that they were not extended, from 1 June 1843, the sale of salt moved into the direct jurisdiction of the Free City of Krakow, which signed agreements with private entrepreneurs regarding the transport of salt to the city. They were Alfus Majer, Franciszek Ripper and Franciszek Dąbrowski. The Salt Administration of the Free City of Krakow was also established and consisted of: a head (M. Mączeński), scribe of the Salt Warehouse (O. Orłowski), controller (A. Oraczewski), warehouse guard, Salt Guards supervisor (W. Wilczyński) and over a dozen guards. The range of their duties was defined in instructions from 25, 27 and 31 May 1843. The head supervised the subordinate clerks, controlled the Salt Warehouse, and submitted reports to the Department of Public Income etc. The clerks of the Salt Administration were responsible for supplying the Salt Warehouse with salt. The guards had to prevent illegal attempts to transport salt to the Free City of Krakow and controlled the salt merchants etc. The Salt Administration functioned until 1847. It was liquidated due to the incorporation of the Republic of Krakow into the Austrian Empire and the resulting change in the owner of the salt monopoly. It should be added that income to the budget from the salt monopoly was quite significant during the whole period of the Free City of Krakow (from 120–195 thousand zloty per annum, in other words, 9–18% of the country’s total income). The work was based to a large extent on rich source materials stored in the National Archives in Krakow.