O kielichu miłości św. Jana Apostoła, czyli o nieco zapomnianej i innej tradycji świętojańskiej
cytuj
pobierz pliki
RIS BIB ENDNOTEWybierz format
RIS BIB ENDNOTEData publikacji: 31.12.2024
Rocznik Przemyski. Literatura i Język, 2024, 2 (28) 2024, s. 113 - 133
https://doi.org/10.4467/24497363RPLJ.24.010.20536Autorzy
O kielichu miłości św. Jana Apostoła, czyli o nieco zapomnianej i innej tradycji świętojańskiej
The paper presents the history of one of the forms of the worship of Saint John the Apostle and Evangelist: blessing and administering wine to the congregation on the day of liturgical remembrance of that saint (27 December). Based on historical sources, particularly liturgical books, it can be said that the custom had reached Poland from German-speaking countries in the 15th century, became widespread in the 16th and 17th centuries and is also occasionally practiced nowadays. Though source documents mention evidence of the popularity of that ceremony in the past centuries, literary and paraliterary evidence is sparse. It includes the carol Mesyjasz przyszedł na świat prawdziwy from the late 16th or 17th century and a sermon by Walerian Gutowski from the collection Panegiryczne niektóre dyskursy duchowne (Cracow 1675), which are presented in more detail. In the opinion of the author of this paper, the analysis of the relatively sparse and scattered sources on blessing the wine for the celebration of Saint John the Apostle and Evangelist proves there is a need for further more extensive research on the worship and presence of that saint in the culture of former (pre-partition) Poland.
Biblioteka Kapitulna na Wawelu, sygn. Ms. 14, Pontificale Cracoviense, rkps.
Biblioteka Książąt Czartoryskich – oddział Muzeum Narodowego w Krakowie, sygn. 1212 V, Pontyfikał biskupa Erazma Ciołka, rkps.
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. 1138/I, [T. Nargielewicz], Żywot świętego Jana Apostoła i Ewanjelisty, [w:] Nowe niebo duchowne słońcem, miesiącem i wielu różnemi świętemi gwiazdami jaśnie oświecone, a nabożnym wierszopiskim piórem do uznania i uważania pobożnego dowcipnym oczom ludzkim wyrażone, pokazane roku od sporządzenia nowego nieba na ziemi 1692, rkps, k. 96r–105v.
Agenda seu ritus caeremoniarum ecclesiasticarum, ad uniformem ecclesiarum per universas provincias Regni Poloniae usum, officio Romano conformati […], studio et opera […] Hieronymi Povodovii […], Cracoviae 1591.
Apostołowie, cz. 1: Andrzej, Jan, Paweł, Piotr, Tomasz, red. M. Starowieyski, Kraków 2017 („Apokryfy Nowego Testamentu”, t. 2).
Beyerlinck L., Magnum theatrum vitae humanae, t. 1, Coloniae Agrippinae 1631.
Brückner A., Wiersze i pieśni religijne (Z powodu książki p. Bobowskiego), [w:] idem, Źródła do dziejów oświaty i literatury polskiej, „Biblioteka Warszawska” 1893, t. 4, s. 438–439.
Concionum opus tripartitum pluribus in singula evangelia argumentis instructum, t. 3, Ingolstadii 1631.
Gutowski W., Panegiryczne niektóre dyskursy duchowne i różne insze kazania, przy celniejszym i obfitszym audytorze, w kościołach zwłaszcza krakowskich pewnych czasów miane, Kraków 1675.
Herbest B., Nauka prawego chrześcijanina, Kraków 1566.
Jakub de Voragine, Złota legenda. Wybór, tłum. J. Pleziowa, Wrocław 1994.
Kantyczka, czyli dokładny zbiór pieśni kościelnych i domowych na Adwent i Boże Narodzenie, Lwów 1859.
Kantyczka, czyli zbiór pieśni kościelnych na cały rok oraz nowenna na Adwent, Cieszyn 1866.
Kazania gnieźnieńskie. Podobizna, transliteracja, transkrypcja, wyd. S. Vrtel-Wierczyński, Poznań 1953.
Kazania maryjne, wyd. i oprac. R. Mazurkiewicz, K. Panuś, Kraków 2014 („Kazania w Kulturze Polskiej. Edycje Kolekcji Tematycznych”, t. 1).
Kazania pasyjne, wyd. i oprac. J.S. Gruchała, K. Panuś, Kraków 2014 („Kazania w Kulturze Polskiej. Edycje Kolekcji Tematycznych”, t. 3).
Krukowski J., Teologia pasterska katolicka, t. 1, Przemyśl 1869.
[Mikołaj z Błonia], Sermones venerabilis magistri Nicolai de Blony decretoru[m] doctoris […], drukarnia Georga Husnera, Strasburg 1494–1495.
Pastorałki i kolędy z melodyjami czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane, [zebrał M.M. Mioduszewski], Kraków 1843.
Peregryn z Opola, Kazania „de tempore” i „de sanctis”, tłum. J. Mrukówna, red. J. Wolny, Kraków – Opole 2001.
Polskie pieśni katolickie od najdawniejszych czasów do końca XVI wieku, zebrał M. Bobowski, Kraków 1893.
Pontyfikał Erazma Ciołka, oprac. i wyd. S. Fedorowicz, Kraków 2019.
Radziwiłł A.S., Żywoty świętych z naukami doktorów kościelnych […], Kraków 1653.
[Rituale sacramentorum ac aliarum ecclesiae caeremoniarum ex decreto Synodi Provincialis Petricoviensis ad uniformem Ecclesiarum Regni Poloniae usum recens editum]. Altera pars ritualis, de ceremoniis ecclesiasticis, utpote de benedictionibus, processionibus et exorcismis, Cracoviae 1634.
Skarga P., Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu, Kraków 1605.
Starowolski S., Świątnica Pańska zamykająca w sobie kazania na uroczystości świąt całego roku […], Kraków 1645.
Śpiewnik kościelny czyli pieśni nabożne z melodyjami w Kościele katolickim używane […], zebrał M.M. Mioduszewski, Kraków 1838.
Wujek J., Postilla catholica, to jest kazania na kożdą niedzielę i na kożde święto przez cały rok […], Kraków 1573.
Żeglicki A.K., Bibliotheca sanctorum seu pars septima bibliothecae moralis […], Varsaviae 1759.
Baranowski B., Kultura ludowa XVII i XVIII w. na ziemiach Polski Środkowej, Łódź 1971.
Będkowska J., Matka Bolesna i św. Jan Ewangelista – średniowieczne figury z domniemanej grupy Ukrzyżowania z belki tęczowej w kościele Świętych Janów w Toruniu, „Rocznik Toruński” 2010, t. 37, s. 37–67.
Bielak A., Komizm postaci świętego Piotra w przekazach ludowych, [w:] Słowiańskie barwy śmiechu, red. A. Spagińska-Pruszak, N. Wyszogrodzka-Liberadzka, Gdańsk 2010, s. 126–131.
Bielak A., Stereotyp świętego Piotra w polskiej kulturze ludowej, [w:] Stereotypy – walka z wiatrakami?, red. A. Bujnowska, J. Szadura, Lublin 2011, s. 233–242.
Bokszczanin M., Kantyczka Chybińskiego. Z tradycji biblijnych i literackich kolędy barokowej, [w:] Literatura. Komparatystyka. Folklor. Księga poświęcona Julianowi Krzyżanowskiemu, red. M. Bokszczanin, S. Frybes, E. Jankowski, Warszawa 1968, s. 712–792.
Bolecki W., Pre-teksty i teksty. Z zagadnień związków międzytekstowych w literaturze polskiej XX wieku, Warszawa 1991.
Bracha K., Nauczanie kaznodziejskie w Polsce późnego średniowiecza. „Sermones dominicales et festivales” z tzw. kolekcji Piotra z Miłosławia, Kielce 2007.
Brückner A., Dzieje literatury polskiej w zarysie, t. 1, Warszawa 1908.
Burnet R., Maria Magdalena. Od skruszonej grzesznicy do oblubienicy Jezusa, tłum. A. Kuryś, Poznań 2005.
Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, Kraków 1887.
Cybulski Ł., „Nowe niebo duchowne […]” – dzieło Tomasza Nargielewicza OP? Atrybucja autorstwa, „Pamiętnik Literacki” 2022, t. 113, z. 2, s. 239–260.
Danielski W., Kult św. Wojciecha na ziemiach polskich w świetle przedtrydenckich ksiąg liturgicznych, oprac. i wstęp J.J. Kopeć, Lublin 1997.
Drozd J., Czwarty ewangelista w świetle legendy i sztuki, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1951, t. 4, nr 5–6, s. 417–431.
Encyklopedia kościelna, wyd. M. Nowodworski, t. 8, Warszawa 1876.
Fouard C., Św. Jan Ewangelista i koniec czasów apostolskich, oprac. M. Biernacki, Warszawa – Kraków 1910.
Franz A., Die kirchlichen Benediktionen im Mittelalter, t. 1, Freiburg im Breisgau 1909.
Godawa M., Postać św. Jana Apostoła i Ewangelisty na gruncie polskiej duchowości potrydenckiej, „Polonia Sacra” 2008, t. 12, nr 24, s. 131–155.
Golan M., Przestrzenie ziemskich rozkoszy oraz pokuty św. Marii Magdaleny w hagiografii i homiletyce dawnej Polski, „Meluzyna” 2017, t. 4, nr 2 (7), s. 44–61.
Górecki A., Próby odnowy życia religijnego w Królestwie Polskim po powstaniu styczniowym. Wybrane aspekty, Toruń – Łysomice 2010.
Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej. Nr 9001–10000. Część I: nr 9001–9500, oprac. J. Grzybowska, Warszawa – Kraków 1977.
Karpacz A., An Ideal Image of the Past. The Iconography of Saint John the Baptist in Early Modern Coats of Arms in Lesser Poland, „Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ. Nauki Społeczne” 2016, nr 1, s. 121–144.
Knapiński R., Jan Apostoł Ewangelista, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 7, red. S. Wielgus et al., Lublin 1997, szp. 752–759.
Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. 5: Krakowskie, cz. 1, Wrocław – Poznań 1962 [pierwodruk 1871].
Korolko M., Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.
Kowalewicz H., Polska twórczość sekwencyjna wieków średnich, „Średniowiecze. Studia o Kulturze” 1965, t. 2, s. 132–302.
Kowalewicz H., Zabytki średniowiecznej liryki liturgicznej o św. Stanisławie, „Analecta Cracoviensia” 1979, t. 11, s. 221–248.
Krawiecka E., Staropolskie portrety św. Marii Magdaleny, Poznań 2006.
Krzyżanowski J., Z dziejów kaznodziejstwa barokowego. Jacek Mijakowski i jego kazanie o kokoszy, [w:] idem, Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru, Warszawa 1977, s. 371–380.
Księga Jadwiżańska. Międzynarodowe Sympozjum Naukowe „Święta Jadwiga w dziejach i kulturze Śląska”, Wrocław – Trzebnica, 21–23 września 1993 roku, red. M. Kaczmarek, M.L. Wójcik, Wrocław 1995.
Kucharski W., „Beatus Ceslaus natione Polonus”. Dzieje kultu błogosławionego Czesława, Kraków 2012.
Kuran M., Św. Maria Magdalena w prozie XVIII wieku, [w:] Proza staropolska, red. K. Płachcińska, M. Bauer, Łódź 2011, s. 437–444.
Labuda G., Święty Stanisław – biskup krakowski, patron Polski. Śladami zabójstwa – męczeństwa – kanonizacji, Poznań 2000.
Labuda G., Święty Wojciech biskup-męczennik, patron Polski, Czech i Węgier, Wrocław 2004.
Labuda G., Święty Wojciech i święty Stanisław, patroni Polski, w kulturze politycznej narodu, [w:] Przeszłość przyszłości. Prace dedykowane Profesorowi Czesławowi Mojsiewiczowi dla uczczenia siedemdziesiątej piątej rocznicy urodzin, red. M. Kosman, Poznań 2001, s. 17–47.
Mackensen L., Johannisminne, [w:] Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens, wyd. H. Bächtold-Stäubli, t. 4, Berlin – New York 1987, szp. 745–750.
Mazurkiewicz R., Deesis. Idea wstawiennictwa Bogarodzicy i św. Jana Chrzciciela w kulturze średniowiecznej, Kraków 1994.
Mazurkiewicz R., „Kokosz naukami zbawiennymi utuczona”. Jacek Mijakowski OP na ambonach Krakowa, [w:] Wielcy kaznodzieje Krakowa. Studia in honorem prof. Eduardi Staniek, red. K. Panuś, Kraków 2006, s. 97–118.
Mazurkiewicz R., Tradycja świętojańska w literaturze staropolskiej, Kraków 1993.
Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, red. J. Krzyżanowski, t. 1, Warszawa 1969.
Nowina Ujeyski A., „Liber memorabilium” parafii w Krościenku Wyżnym, oprac. i wstęp P. Rachwał, Krosno 2010.
Panuś K., Kaznodziejstwo, t. 2: Kościół w Polsce od średniowiecza do baroku, Kraków 2022.
Panuś K., W trosce o „celniejszego audytora”. Walerian Gutowski OFMConv. (1629 – 1693), [w:] idem, Wielcy mówcy katedry na Wawelu, Kraków 2008, s. 95–110.
Pawlak W., „Praedicator urbanus” – Walerian Gutowski OFMConv., [w:] Wielcy kaznodzieje Krakowa. Studia in honorem prof. Eduardi Staniek, red. K. Panuś, Kraków 2006, s. 191–206.
Plezia M., Dookoła sprawy świętego Stanisława. Studium źródłoznawcze, Kraków 2003.
Popowski R., Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wydanie z pełną lokalizacją greckich haseł, kluczem polsko-greckim oraz indeksem form czasownikowych, Warszawa 1995.
Schenk W., Liturgiczny kult św. Stanisława Biskupa w Polsce, „Analecta Cracoviensia” 1979, t. 11, s. 587–601.
Socha W., Zwyczaje, obrzędy i wierzenia okresu Adwentu i Bożego Narodzenia w regionie krośnieńskim, Krosno 1998.
Spólny K., Służba Boża w diecezji sandomierskiej w latach 1818–1918, „Studia Liturgiczne” 1990, t. 6, s. 179–356.
Świechowski Z., Ikonografia św. Stanisława we wczesnej rzeźbie monumentalnej, „Analecta Cracoviensia” 1979, t. 11, s. 539–550.
Święty Jacek i dziedzictwo dominikańskie, red. E. Mateja, A. Pobóg-Lenartowicz, M. Rowińska-Szczepaniak, Opole 2008.
Święty Wojciech 997–1947, [red. Z. Bernacki et al.], Gniezno 1947.
Święty Wojciech w polskiej tradycji historiograficznej. Antologia tekstów, wybór i oprac. G. Labuda, Warszawa 1997.
Informacje: Rocznik Przemyski. Literatura i Język, 2024, 2 (28) 2024, s. 113 - 133
Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy
Tytuły:
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Polska
Publikacja: 31.12.2024
Status artykułu: Otwarte
Licencja: CC-BY-NC-SA
Udział procentowy autorów:
Informacje o autorze:
Wiesław Pawlak – profesor nauk humanistycznych, zatrudniony w Katedrze Historii Literatury Staropolskiej KUL, historyk literatury, autor m.in. książek: Koncept w polskich kazaniach barokowych (2005), „De eruditione comparanda in humanioribus”. Studia z dziejów erudycji humanistycznej w XVII wieku (2012), „Respublica litteraria” pisarzy nowołacińskich XVI–XVII wieku. Studia i szkice (2022).
Korekty artykułu:
-Języki publikacji:
PolskiLiczba wyświetleń: 8
Liczba pobrań: 4