Arkadiusz Morawiec

Artykuł dotyczy utworu (opowiadania) Janusza Rudnickiego poświęconego Obozowi Pracy w Łambinowicach (działającemu w latach 1945–1946). Jego pierwotna wersja ukazała się w 1998 roku pod tytułem Polska hańba, zaś najnowsza została włączona do książki Chodźcie, idziemy, wydanej przez Rudnickiego w 2007 roku. Tutaj otrzymała tytuł Dwa (Obóz). Rozważana jest geneza, struktura, funkcje i recepcja tego utworu. Ujmowany jest on zarówno w kontekście historycznym (powojenne wysiedlenia Niemców z Polski, polskie obozy dla ludności niemieckiej), jak i literackim. Utwór Rudnickiego jest istotny z kilku powodów. Stanowi znaczącą „interwencję” w polską pamięć historyczną, wydobywa wyparte z niej prześladowania Niemców (których w łambinowickim obozie więziono, dręczono i zabijano). Wpisuje się zatem w nurt literatury podważającej „paradygmat polskiej niewinności” (w którym dominują dzieła dotyczące mordu na Żydach w Jedwabnem). Jest ponadto utworem drastycznym w sferze stylu (nasycenie wulgaryzmami) i obrazowania. Znamionująca go estetyka horroru jest tyleż prowokacyjna i szokująca, co artystycznie i intelektualnie uzasadniona. Wzbudzając bowiem w czytelniku silne emocje, pobudza go do skonfrontowania ewokowanych sytuacji i zdarzeń z tym, co ustalili dotąd historycy. Szczególność utworu Rudnickiego, jako przejawu polskiej literatury o tematyce obozowej, leży zaś w tym, że jego bohaterem jest oprawca, a nie, jak bywa najczęściej, ofiara. Ponadto oprawcą jest Polak. Utwór Rudnickiego świadczy również o tym, że polska literatura obozowa nie ogranicza się, jak sądzono przez lata, tylko do lagrów (niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady) i łagrów (obozów sowieckich, zwłaszcza obozów pracy przymusowej). Obejmuje ona także obozy polskie.

Artykuł dotyczy dokonanego przez Niemców w latach drugiej wojny światowej ludobójstwa Cyganów i jego reprezentacji w literaturze polskiej (w mniejszym stopniu – w literaturze cygańskiej). Przedmiotem analizy jest motyw obozu cygańskiego (Ziegeunerlager) funkcjonującego w obrębie Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau, zwłaszcza wizerunek cygańskich kobiet, więźniarek, ukształtowany tyleż przez obozowe realia, co przez stereotypy, w tym orientalizującą kliszę, przypisującą Cygankom szczególną zmysłowość.