FAQ
Kalisz Society of Friends of Science logo

Środowisko architektoniczno-budowlane w Kaliszu oraz realia jego funkcjonowania na przełomie XIX i XX wieku – zarys problematyki

Publication date: 2020

Polonia Maior Orientalis, 2020, VII, pp. 46 - 76

https://doi.org/10.4467/27204006PMO.20.003.15489

Authors

Makary Górzyński
The President Stanisław Wojciechowski Calisia University
, Poland
https://orcid.org/0000-0002-4736-7956 Orcid
All publications →

Titles

Środowisko architektoniczno-budowlane w Kaliszu oraz realia jego funkcjonowania na przełomie XIX i XX wieku – zarys problematyki

Abstract

Przedmiotem artykułu jest przedstawienie historycznego zarysu przemian i charakteru środowiska architektów i budowniczych w Kaliszu w okresie gubernialnym (1867-1914). Na przełomie XIX i XX wieku miejscowi architekci-urzędnicy, zatrudnieni w rosyjskim urzędzie gubernialnym, nadal stanowili trzon miejscowej profesji, posiadając najlepsze wykształcenie fachowe (przeważnie petersburskie) i umocowanie administracyjne, gwarantujące szeroki wpływ na architekturę w mieście i jego okolicach. Jednocześnie jednak w tym samym czasie do miasta napływali nowi projektanci młodszego pokolenia, szukający miejsca dla siebie w zmieniających się szybko realiach społecznych, zachęceni rozwojem Kalisza na początku XX stulecia. Artykuł przedstawia charakterystykę wykształcenia, sposoby prowadzenia praktyki zawodowej, kompetencje, jak i realia prawne i administracyjne, w których pracowali ludzie architektury i budownictwa w kluczowym dla nowoczesnego Kalisza okresie. Jego istotną częścią jest także przedstawienie firm budowlanych i wykonawców, współpracujących z kaliskimi architektami.

References

Download references
Źródła:

Archiwum Państwowe w Łodzi, Rząd Gubernialny Kaliski.

Źródła drukowane:

Pamiatnaja Kniżka Kalisskoj Guberni za 1904 god, Kališ1904.

Pamiatnaja Kniżka Kalisskoj Guberni za 1907 god, Kališ1907.

Polski kalendarz techniczny”, Warszawa 1911.

Ustavy gosudarstvennogo blagoustrojstva. Stroitel’nyj ustav, Sankt Petersburg 1900.

Sprawozdania Dyrekcji Towarzystwa Kredytowego Miasta Kalisza, roczniki 1886-1900.

Prawiła dla Ustrojstwa Cerkownych Zdanij w Priwislinskom Kraje, 1877.

Kalendarz Kaliski Handlowo-Informacyjno-Literacki na rok przestępny 1912, Kalisz 1911.

Kalendarz Kaliski na rok zwyczajny 1914, Kalisz 1913.

Preisliste B. Wetterfeste terrakotten, Berlin 1899.

Dolat J. (2005), Przemysł w Kaliszu w dwudziestoleciu międzywojennym XX wieku, praca doktorska, Łódź.

Górzyński M. (2019), Miasto, społeczeństwo, przeszłość. Architektura i przestrzenie nowoczesności Kalisza przełomu XIX i XX wieku, praca doktorska, Warszawa.

Prasa:

„Gazeta Kaliska” – 1892, 1893, 1896, 1900, 1914.

„Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza” – 1873.

„Gazeta Rzemieślnicza” – 1892.

„Kaliszanin” – 1870, 1874, 1885, 1886, 1889, 1890, 1891.

„Nadwiślanin. Tygodnik Handlowy, Przemysłowy i Ekonomiczny” – 1874.

„Rozwój” – 1900.

„Wiadomości Budowlane” – 1912.

„Życie Kalisza” – 2008, 2009, 2010.

Opracowania:

Arciszewska B., Górzyński M. (2015), Urban Narratives in the Age of Revolutions. Early 20th Century Ideas to Modernize Warsaw, „Artium Quaestiones”, t. 26.

Baranovskij G. (1893), Jubilejnyj sbornik svedenij o dejatel’nosti byvšich vospitannikov Instituta Graždanskich Inženerov (Stroitel’nago Učilišča1842-1892, Sankt Pietierburg Barucki T. (2001), et al., red., Fragmenty stuletniej historii 1899-1999. Ludzie, fakty, wydarzenia. W stulecie organizacji warszawskich architektów, Warszawa.

Barucki T. (2001), et al., red., Fragmenty stuletniej historii 1899-1999. Ludzie, fakty, wydarzenia. W stulecie organizacji warszawskich architektów, Warszawa.

Baumeister R. (1879), Stadterweiterungen in technischer, baupolizeilicher, und wirthschaftlicher beziehung, Berlin.

Chrzanowski J. (18800, Ernst March’s Tonwaren Fabrik zu Charlottenburg bei Berlin. Sammlung photographischer Abbildungen von Vasen, Kandelabren, Fontanen, Taufstein, Statuen, Bauornamentenusw., t. 1, Charlottenburg ca., por. Blatt 9, nr 55.

Chwalba A. (2006), Imperium korupcji: w Rosji i w Królestwie Polskim w latach 1861-1917, Kraków.

Dolat J., Schlender G. (2016), Fabryki Kalisza i okolic 1815-1989, Kalisz.

Drexler A. (1977), red., The Architecture of the Ecole des Beaux Arts, London, Cambridge Mass.

Dumała K. (1974), Przemiany przestrzenne miast i rozwój osiedli przemysłowych w Królestwie Polskim w latach 1831-1869, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.

Dumała K. (1992), Rosyjski urzędowy wzorzec urbanistyczny z 1870 roku w Królestwie Polskim, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, t. 40, nr 3.

Ferguson H., Chrimes M. (2011), The civil engineers. The story of the Institution of Civil Engineers and the people who made it, London.

Getka-Kenig M., Łupienko A. (2017), red., Architektura w mieście, architektura dla miasta. Społeczne i kulturowe aspekty funkcjonowania architektury na ziemiach polskich lat 1815-1914, Warszawa.

Górak A. (2006), Kancelaria Gubernatora i Rząd Gubernialny Lubelski (1867-1918). Studium administracyjne i prozopograficzne, Lublin-Radzyń Podlaski.

Górzyński M. (2011), Architekt Józef Chrzanowski. Przyczynek do studiów nad kulturą architektoniczną Kalisza końca dziewiętnastego wieku, „Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Nauk”, Nr 12.

Górzyński M. (2014), Dziewiętnastowieczny ratusz w Kaliszu. Architektura i niezrealizowany projekt nowoczesności, Kalisz.

Górzyński M. (2017), Królestwo Polskie i jego papierowe metropolie. Dwa plany regulacyjne miast z około 1900 roku: rekonesans badawczy, „Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, Nr 17.

Górzyński M. (2017), Urban Planning and Municipal Governance in a Period of Rapid Change: A Frontier Town in Russian Poland at the Turn of the Twentieth Century, “Journal of the Society of Architectural Historians”, nr 3.

Górzyński M. (2018), Album historyczny pałacu w Kościelcu k. Koła, Kościelec.

Górzyński M. (2019), Papierowa metropolia? Projekty regulacyjne dla Warszawy na przełomie XIX-XX wieku: rekonesans badawczy, [w:] Architektura w mieście, architektura dla miasta. Przestrzeńpubliczna w miastach ziem polskich w „długim” dziewiętnastym wieku, red., A. Zabłocka-Kos, A. Łupienko, Warszawa.

Grygiel T. (1991), red., Architektura XIX i początku XX w., Wrocław-Warszawa-Kraków.

Grzegorczyk B. (2009), Budowniczowie i architekci dziewiętnastowiecznego Wrocławia, [w:] Studia z architektury nowoczesnej, t. 3, red. J. Malinowski, J. Kucharzewska, Toruń.

Hofer S. (2005), Reformarchitektur 1900-1918. Deutsche Baukünstler auf der Suche nach dem nationalen Stil, Fellbach.

Jacques A. (1986), La Carriere de l’architect au XIX siecle, Paris.

Jacques A. (2006), The programmes of the architectural secion of the Ecole des Beaux Arts, [w:] Architecture and Design in Europe and America, 1750-2000, red., A. Harrison-Moore, D. C. RoweMalden-Oxford-Carlton.

Jasieńczyk-Jabłoński A. (1889), Architekt. Co jest logiką w architekturze? Studyum, Warszawa.

Jedlicki J. (1988), Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują. Studia z dziejów idei i wyobraźni XIX wieku, Warszawa.

Jeleński J. (1875), Kalisz i jego okolica, Kalisz.

Johannes R. (2009), red., Entwerfen. Architektenausbildung in Europa von Vitruv bis Mitte des 20. Jhrs. Geschichte, Theorie, Praxis, Hamburg.

Kiriczenko E. I. (2001-2003), red., Gradostroitel’stvo Rossii serdeiny XIX-nacala XX veka, t. 1-3, Goroda i novye tipy poselenij, Moskva.

Koleżak W. (1896), Lichwa w budownictwie (Szkic z życia ekonomicznego Warszawy współczesnej), Warszawa.

Kondakov S. N. (1914), Jubilejnyj sprawocznik Impieratorskoj Akadiemii chodożestw, cz. 1-2, Sankt Pietierburg.

Kostoff S. (1977), red., The Architect: Chapters in the History of the Profession, New York.

Krakowski P. (1990), Architekt w wieku XIX – artysta czy inżynier, „Folia Historiae Artium”, t. 26.

Kramsztyk F. (1897), red., Prawo fabryczne obowiązujące i ubezpieczenie robotników. Przepisy tyczące się budownictwa fabrycznego z planem Warszawy. Przepisy o kotłach parowych i oświetleniu elektrycznem, Warszawa.

Krawczak Cz. (1975), Prawo budowlane na ziemiach polskich od połowy XVIII wieku do 1939 roku, Poznań.

Kucharzewski F. (1911), Piśmiennictwo techniczne w Polsce, t. 1, Architektura. Inżynierya z miernictwem. Sprostowania i uzupełnienia, Warszawa.

Kumaniecki K. W. (1914), Zarys austriackiego prawa budowlanego, Kraków.

Ladd B. (1990), Urban Planning and Civil Order in Germany, 1860-1914, Cambridge, Mass.

Leśniakowska M. (1996), Co to jest architektura?, Warszawa.

Lewandowski D. (2003), Stan prawny i organizacja budownictwa sakralnego w Królestwie Polskim, „Studia Włocławskie”, t. 6.

Lippold K. (2010), Berliner Terrakottakunst des 19. Jahrhunderts, Berlin.

Lisowskij W. G. (1981), Architekturnaja szkoła akadiemii chodożestw, Leningrad.

Lucan J. (2012), Composition, Non-Composition: Architecture and Theory in the Nineteenth and Twentieth Century, Florence.

Łoza S. (1954), Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa.

Łupienko A. (2015), Kamienice czynszowe Warszawy 1864-1914, Warszawa.

Majdowski A. (1993), Studia z historii architektury sakralnej w Królestwie Polskim, Warszawa.

Matiuszkin M. M. (1883), Sokraŝennyj svod policejskih, administrativnyh i sudebnyh postanovlenìj, dlâdomovladěl cev i obyvatelej goroda Varšavy, s priloženìem tarifa domov goroda i adresov bolěe izvěstnyh firm torgovyh i promyšlennyh Treściwy zbiór przepisów policyjnych, administracyjnych i sądowych dla właścicieli domów i mieszkańców m. Warszawy, z dołączeniem taryfy domów i adresów znaczniejszych firm handlowych i przemysłowych, Varšava.

Mączeński Z. (1993), Wspomnienia o powstaniu pierwszej polskiej organizacji zawodowej architektów „Koło Architektów”, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, z. 2.

Mączeński Z. (1993), Życie towarzyskie i zawodowe architektów w Warszawie między 1906 a 1914 rokiem, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, z. 2.

Muthesius S. (2013), Warsaw’s Poniatowski Viaduct: The World’s First Elevated Urban Expressway, „Journal of the Society of Architectural Historians”, t. 72, nr 2.

Nerdinger W., Boehm H. (2012), red., Der Architekt – Geschichte und Gegenwart eines Brefusstandes, München.

Niekrasov N. (2002), red., MVD Rossii: ènciklopediâ, Moskva.

Ohryzko-Włodarska Cz. (1962), Akta do dziejów Kalisza w Archiwum Łódzkim, [w:] Osiemnaście wieków Kalisza, red., A. Gieysztor, t. 3, Poznań.

Okolski A. (1884), Wykład prawa administracyjnego oraz prawa administracyjnego obowiązującego w Królestwie Polskim, t. 3, Warszawa.

Omilanowska M. (2003), Spis rysunków architektonicznych z Akt Komitetu Techniczno-Budowlanego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Centralnym Państwowym Historycznym Archiwum w St. Petersburgu. Królestwo Polskie, Warszawa.

Omilanowska M. (2004), Polscy architekci w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych w latach 1814-1918, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 66, nr 3-4.

Omilanowska M. (2007), O wykształceniu i organizacji pracy architektów warszawskich w wieku XIX. Kilka uwag, [w:] Architekt-budowniczy-mistrz murarski. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa 24-25 XI 2004, red. H. Faryna-Paszkiewicz, M. Omilanowska, J. Sito, Warszawa.

Omilanowska M. (2008), Architekt Stefan Szyller 1857-1933, Warszawa.

Omilanowska M. (2016), Budowanie na obcej ziemi, Kraków.

Parczewski A. (1911), Rys historyczny Towarzystwa Kredytowego miasta Kalisza. Wydanie jubileuszowe (1886-1911 r.), opracował i rzutem oka na przeszłość Kalisza poprzedził Alfons Parczewski, Kalisz.

Paszkiewicz P. (1999), W służbie Imperium Rosyjskiego 1721-1917. Funkcje i treści ideowe rosyjskiej architektury sakralnej na zachodnich rubieżach cesarstwa i poza jego granicami, Warszawa.

Paszkiewicz P., Konstantynów D. (1994), red., Kultura i polityka. Wpływ polityki rusyfikacyjnej na kulturęzachodnich rubieży imperium rosyjskiego (1772-1915), Warszawa.

Piccinato G. (1983), Städtebau in Deutschland 1871-1914. Genese einer wissenschaftlichen Disziplin, Braunschweig.

Pniewski T. (1988), Kalisz z oddali, Kalisz.

Polanowski E. (1979), W dawnym Kaliszu. Szkice z życia miasta 1850-1914, Poznań.

Polanowski E. (1987), Życie literackie Kalisza 1870-1907, Warszawa.

Poradowska-Werszler E. M. (2013), Stanisław Poradowski – pracursor elektryfikacji Kalisza, [w:] Dziedzictwo kulturowe miasta Kalisza i regionu południowej Wielkopolski, red., S. Kowalska, t. 2, Kalisz.

Raciborski J. (1912), Monografja Kalisza, Kalisz.

Ricken H. (1990), Der Architekt. Ein historiches Berufsfeld, Stuttgart.

Ricken H. (1994), Der Bauingenieur. Geschichte eines Berufes, Berlin.

Roguska J. (1974), Środowisko architektoniczne Warszawy na przełomie XIX i XX wieku (1890-1914), „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 19, z. 3.

Roguska J. (1980), Wpływ przepisów na kształtowanie zabudowy Warszawy w 2 połowie XIX i na początku XX wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 25.

Rottermund A. (1990), Jean-Nicolas-Louis Durand a polska architektura I połowy XIX wieku, Wrocław.

Saint A. (1983), The Image of the Architect, New Haven and London.

Smyk G. (2004), Korpus urzędników cywilnych w guberniach Królestwa Polskiego w latach 1867-1915, Lublin.

Sobczyński J., [Kronika kościelna Kalisza], t. 1, 1901-1905, rkps w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, w opracowaniu i przygotowaniu do druku przez KTPN pod red. K. Walczaka.

Solewski R. (1998), Matnia. Środowiska architektoniczne Krakowa i Lwowa na przełomie XIX-XX wieku, „Rocznik Krakowski”, t. 64.

Stefański K. (2009), Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych (do 1939 roku), Łódź.

Stokłosa M., Wójcik A. (2020), Polacy światu. Polscy architekci na świecie, Warszawa.

Strzałkowski J. (1997), Architekci i budowniczowie Łodzi do 1944 roku, Łódź.

Strzałkowski J. (2007), Kilka uwag o archiwaliach pomocnych w pracy nad biogramami architektów czynnych w XIX wieku, [w:] Architekt-budowniczy-mistrz murarski. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa 24-25 XI 2004, red. Faryna-Paszkiewicz, Omilanowska, J. Sito, Warszawa.

Szustakiewicz I. (2011), Podstawy warsztatu architekta warszawskiego w XIX wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 56, z. 2.

Szymkiewicz G. (1923), Ustawy i rozporządzenia z dziedziny budownictwa obowiązujące w Państwie Polskiem, Warszawa.

Śmiałowski J., Woźniak K. (2007), Aktywność inwestycyjna generała Józefa Zajączka w Opatówku w latach 1807-1826, „Rocznik Kaliski”, t. 33.

Walczak-Niewiadomska A. (2012), Jan Sobczyński (1861-1942). Kronikarz Kalisza, Kalisz.

Warszawska Szkoła Architektury 1915-196550-lecie Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej (1967), Warszawa.

Wiercińska J., Czyżewski A., et al. (1991-2008), red., Polska bibliografia sztuki 1801-1944, t. 4, Architektura, cz. 1, Źródła, opracowania ogólne, historia, architekci i budowniczowie, cz. 2-4, Topografia A-Ż, Topografia Kraków, Topografia Warszawa, Wrocław, Warszawa.

Wiraszka M. (2008), Rozwój przestrzenny i zabudowa miast guberni podolskiej w czasach Imperium Rosyjskiego, Warszawa.

Woods M. N. (1999), From Craft to Profession. The Practice of Architecture in Nineteenth-Century America, Berkeley-Los Angeles-London.

Zabłocka-Kos A. (1996), Sztuka, wiara, uczucie. Alexis Langer – śląski architekt neogotyku, Wrocław.

Żywicki J. (2010), Urzędnicy, architekci, inżynierowie cywilni… Ludzie architektury i budownictwa w województwie lubelskim oraz guberni lubelskiej w Królestwie Polskim w latach 1815-1915, Lublin.

Netografia:

Baraniewski W. (2004), Między opresją a obojętnością. Architektura w polsko-rosyjskich relacjach w XX wieku, wersja elektroniczna na portalu CULTURE.PL: http://www.culture.pl/baza-sztuki-pelna-tresc/-/eo_event_asset_publisher/eAN5/content/miedzy-opresja-a-obojetnoscia-architektura-w-polsko-rosyjskich-relacjach-w-xx-wieku [dostęp: 27.05.2017].

Plociński E., Bronisław Szczepankiewicz (1843-1922), online: Kalisz w internecie, http://www.info.kalisz.pl/biograf/szczepan.htm  [dostęp: 31.10.2018].

Urgacz-Szczęsna A., Jak Włodzimierz Jensz budował Sosnowiec, „Klub Zagłębiowski”, online, http://klubzaglebiowski.pl/?p=421  [dostęp: 9.05.2017].

Information

Information: Polonia Maior Orientalis, 2020, VII, pp. 46 - 76

Article type: Original article

Titles:

Polish:

Środowisko architektoniczno-budowlane w Kaliszu oraz realia jego funkcjonowania na przełomie XIX i XX wieku – zarys problematyki

English:

Architects, builders and planners in Kalisz at the turn. Of the nineteenth and twentieth centuries – an overview of profession and background of architectural and builder’s practice

Authors

https://orcid.org/0000-0002-4736-7956

Makary Górzyński
The President Stanisław Wojciechowski Calisia University
, Poland
https://orcid.org/0000-0002-4736-7956 Orcid
All publications →

The President Stanisław Wojciechowski Calisia University
Poland

Published at: 2020

Article status: Open

Licence: None

Percentage share of authors:

Makary Górzyński (Author) - 100%

Article corrections:

-

Publication languages:

Polish