Late Glacial and Holocene evolution of the estuarine section of the Nida River
cytuj
pobierz pliki
RIS BIB ENDNOTEWybierz format
RIS BIB ENDNOTELate Glacial and Holocene evolution of the estuarine section of the Nida River
Data publikacji: 2023
Folia Quaternaria, 2023, Vol. 91 (2023), s. 39 - 61
https://doi.org/10.4467/21995923FQ.23.003.19378Autorzy
Late Glacial and Holocene evolution of the estuarine section of the Nida River
Based on the results of detailed geological-geomorphological studies, old maps from the past 200 years, and historical data, the paper is the first to present the structure of the valley floor in the estuary of the Nida River, an upland tributary of the Vistula, and discuss changes in the development and course of their channels. The aim of the study was to grasp the importance of local factors, both natural (palaeogeographical, lithological and tectonic) and anthropogenic, in the morphogenesis of this section, where a relatively small upland stream crossed in the medieval and modern periods by important overland and water routes of the Polish-Lithuanian Commonwealth flows into the Vistula River, which is ten times larger. The discussed section is not deltaic in character. The branching of the Nida into several simultaneously functioning outlet arms may have been caused by the blocking of outflow from the valley during floods and the drainage of the flood waters at the valley mouth in several directions, via channels both permanent and periodic. Changes in the numbers and locations of the Nida estuaries in recent centuries have both natural and anthropogenic causes. The interaction between the main stream and its many-times smaller tributary in the studied section has resulted in a complex mosaic of forms and cut-and-fills of both streams, but with the Vistula playing the dominant role. The cut-and-fills of the Vistula “enclose” the Nida alluvium inside its valley on the Winiary-Nowy Korczyn line, while the cut-and-fills of the Nida only occur in a very narrow strip under the edge of the terrace. The Nida followed abandoned channels of the Vistula on Holocene cut-and-fill IIA, flowing parallel to the Vistula for 9 km. The floor of the Nida Valley lacks Holocene mineral-organic and mineral sediments, characteristic of other upland tributaries from loess areas. The regulation of the Vistula in the mid-19th century and the Nida in the first half of the 20th century fixed the courses of the rivers, completely changing the sedimentation regime in the estuarine section of the Nida, where backflow and associated sedimentation of fine-grained deposits occurred.
Alexandrowicz W. P., Sanko A. F., 1997. Malacofauna and calcareous deposits in the Ptich valley (Minsk upland, Belarus). In: S.W. Alexandrowicz (Ed.), Malacofauna and environmental changes. Folia Quaternaria 68: 203–211.
Alexandrowicz S.W, Klimek K., Kowalkowski A., Mamakowa K., Niedziałkowska E., Pazdur M., Starkel L., 1981. The evolution of the Wisłoka valley near Dębica during the Late Glacial and Holocene. Folia Quaternaria 53: 1–91.
Biesaga P., 2016. Rzeźba i budowa geologiczna Doliny Nidy koło Jurkowa. Archiwum UJK Kielce. maszynopis pracy licencjackiej.
Biesaga P., 2023. Ewolucja dna doliny Nidy między Stawami a ujściem w późnym glacjale i holocenie, typescript PhD thesis, Jan Kochanowski University in Kielce, Kielce: 1–189.
Biesaga P., Kalicki T., 2021. Estuary Nida River: cartographic and geomorphological changes – first results. Acta Geobalcanica 7(1): 35–40.
Chrabąszcz M., Kalicki T., Przepióra P., Frączek M., 2017. Zmiany koryta dolnej i środkowej Wiernej Rzeki od XVIII wieku. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica 16: 5–13.
Chwalba A., 2023. Wisła. Biografia rzeki. Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Czernek D., 2015. Nowe materiały kultury przeworskiej odkryte w ramach weryfikacyjnych badań powierzchniowych doliny Nidy, województwo świętokrzyskie, w latach 2009–2014. In: L. Tyszler, E. Droberjar (Eds), Archeologia barbarzyńców 2014. Barbari svperiores et inferiores. Wyd. IA UŁ, Łódź-Wieluń.
Dembińska M., 1972. An attempt at periodization of the history of agriculture between the 7th century and middle of the 19th. Excursion Quide Book Symposium of the INQUA Comission – second part, Warszawa: 1–172.
Folk R. L., Ward W. C., 1957. Brazos River bar: A study in the significance of grain size parameters. Journal of Sedimentary Petrology 27: 3–26.
Frączek M., Kalicki T., Biesaga P., Walczyńska K., 2021. Relief and sediments of Nida river valley near Pińczów gap-section – first results. Acta Geobalcanica 7(4): 145–150.
Gębica P., 1995. Ewolucja doliny Wisły pomiędzy Nowym Brzeskiem a Opatowcem w vistulianie i holocenie. Dokumentacja Geograficzna 2: 92.
Gębica P., 2004. Przebieg akumulacji rzecznej w górnym vistulianie w Kotlinie Sandomierskiej [The course of fluvial accumulation during the Upper Vistulian in Sandomierz Basin]. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania (IGiPZ) PAN, Prace Geograficzne 193: 1–229.
Gilewska S., 1972. Wyżyny śląsko-małopolskie. In: M. Klimaszewski (Ed.), Geomorfologia Polski, t. 1. PWN: 232–339.
Głodek J., Kęsik A., Kolago C., Mojski J.E., Starkel L., 1967. Z biegiem Wisły, przewodnik geologicznokrajoznawczy. Wydawnictwa Geologiczne Warszawa: 1–489.
Hakenberg M., Lindner L., 1971. Stratygrafia osadów czwartorzędowych w dolinie środkowej Nidy. Acta Geologia Polonica 21(2): 241–264.
Hakenberg M., Lindner L., 1973. Holoceński rozwój doliny środkowej Nidy. Acta Geologica Polonica 23(2): 435–444.
Kalicki T., 1991. The evolution of the Vistula river valley between Cracow and Niepołomice in late Vistulian and Holocene times. In: L. Starkel (Ed.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years, part IV. Geographical Studies, Special Issue 6: 11–37.
Kalicki T., 2006. Zapis zmian klimatu oraz działalności człowieka i ich rola w holoceńskiej ewolucji dolin środkowoeuropejskich. Prace Geograficzne nr 204, IGiPZ PAN, Warszawa: 1–377.
Kalicki T., Biesaga P., 2022. Alluvial fans as indicator of human impact: case study of Mozgawka and Nida river valleys (Polish Uplands). In: T. Kalicki (Ed.), The Environment as an Archive of Past Human Activities. Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej, Kielce-Białystok: 13–17.
Kalicki T., Maciszewski I., Frączek M., Stępień K., Zaborska D., Kusztal P., Nowak M., 2016. Geoarchaeological studies near Brzegi in Nida river valley (Polish Uplands). 12 Konference Environmentalni Archeologie „Před neolitem…”. Praga: 30.
Kalicki T., Kowal S., Fularczyk K., Kusztal P., Frączek M., Żurek K., Przepióra P., 2022. Morphology and sediments of the upper Mierzawa floodplain (Polish Uplands). Acta Geobalcanica 8(1): 1–5.
Klimaszewski M., 1982. Detailed geomorphological maps. ITC Journal 3: 265–271
Kondracki J., 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa: 1–653.
Korczyńska-Cappenberg M., Nowak M., Mueller-Bieniek A., Wilczyński J., Pospuła S., Wertz K., Kalicki T., Biesaga P., Szwarczewski P., Kapcia M., Cappenberg K., Wacnik A., Moskal-del Hoyo M., 2023. Middle Neolithic agricultural and land-use models in southern Poland: A case-study of the long-term settlement in Mozgawa. The Holocene 33(6): 619–635. DOI: 10.1177/09596836231157065.
Kosmowska-Suffczyńska D., 1983. Wpływ działalności ludzkiej na tempo przyrostu aluwiów dolinnych i zmian w krajobrazie na przykładzie doliny Czyżówki (Wyżyna Sandomierska). Prace i Studia Geogr. UW 4: 69–78.
Krupa J., 2013. Naturalne i antropogeniczne procesy kształtujące dno doliny Czarnej Nidy w późnym vistulianie i holocenie. Folia Quaternaria 81: 5–174.
Krysiak Z., 2000. Tectonic evolution of the Carpathian Foredeep and its influence on Miocene sedimentation. Geological Quarterly 44(2): 137–156.
Łajczak A., 2013. Badania źródeł solankowych, badania doliny Nidy. In: A. Łajczak, M. Fijałkowska- Mader, J. Urban, A. Zieliński (Eds), Georóżnorodność Ponidzia. Instytut Geografii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach: 21–23.
Łyczewska J., 1972. Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 arkusz Busko-Zdrój (917), PIG, Warszawa.
Malęga E., Biesaga P., 2016. Kontekst środowiskowy osadnictwa neolitycznego w dolinie Nidy koło Wiślicy. In: S. Cygan (Ed.), Zeszyty Studenckiego Ruchu Naukowego UJK w Kielcach 25 (2). Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce: 93.
Malęga E., Biesaga P., Kalicki T., 2016. Neolithic settlement and relief of Nida river Valley near Wiślica (Polish Uplands) – preliminary results. Abstracts 12 Konference Environmentalni Archeologie „Předneolitem…”, 7–9.02.2016, Praga: 39.
Malęga E., Biesaga P., Kalicki T., 2019. Neolityzacja ziem w rejonie Wiślicy w świetle badań interdyscyplinarnych. Międzynarodowe sympozjum „Krajobraz przyrodniczy i kulturowy w neolicie i wczesnej epoce brązu w świetle badań interdyscyplinarnych”, 18–20.09.2019, Wrocław: 31.
Mateszew S., 1974. Osadnictwo i stosunki własnościowe w powiecie dąbrowskim do końca XVIII wieku. In: F. Kiryk, Z. Ruta (Eds), Dąbrowa Tarnowska, zarys dziejów miasta i powiatu. Warszawa-Kraków: 45–105.
Mądry S., 1997. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Dąbrowa Tarnowska (950), PIG, Warszawa.
Mądry S., 2002. Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 arkusz Dąbrowa Tarnowska (950), PIG, Warszawa.
Michno A., 2004. Transformacja doliny dolnej Nidzicy w holocenie. IGiGP UJ, Kraków.
Michno A., 2013. Rozwój dolin w ujściowych odcinkach rzek na wyżynach lessowych w Polsce. IGiGP UJ, Kraków.
Mityk J., 1989. Zarys rzeźby terenu badanego odcinka zlewni Nidy. Studia Kieleckie 1/61: 21–30.
Moskal-Del Hoyo M., Wacnik A., Alexandrowicz P., Stachowicz-Rybka R., Wilczyński J., Pospuła-Wędzicha S., Szwarczewski P., Korczyńska M., Cappenberg K., Nowak M., 2018. Open country species persisted in loess regions during the Atlantic and Elary Subboreal phases: New multidisciplinary data from southern Poland. Review of Palaeobotany and Palynology 253: 49–69.
Pabian G., Kalicki T., Przepióra P., 2022. Traces of historical copper mining and metallurgical activity preserved in the relief and sediments in Miedzianka region (Holy Cross Mts., Poland). In: A. Plichta, T. Turek, N. Dubjelova, M. Ivanov (Eds), Sbornik abstraktu 27. Kvarter. Ustav geologicky chved PrF MU a Ceska geologicka spolecost, Brno: 32.
Plit J., 2006. Naturalne i antropogeniczne zmiany ujściowych odcinków dopływów Wisły w ciągu ostatnich 250 lat. Dokumentacja geograficzna nr 32, Idee i praktyczny uniwersalizm Geografii. Geografia fizyczna, IGiPZ PAN, Warszawa: 236–240.
Przychodni A., 2002. Ośrodek starożytnej metalurgii żelaza nad Nidą. In: S. Orzechowski (Ed.), Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki starożytnego hutnictwa żelaza na ziemiach polskich. Świętokrzyskie Stowarzyszenie Dziedzictwa Przemysłowego w Kielcach: 45–60.
Przychodni A., 2006. Starożytne hutnictwo nad Nidą jako potencjalna enklawa świętokrzyskiego centrum dymarskiego. In: S. Orzechowski, I. Suliga (Eds), 50 lat badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim. Archeologia – Metalurgia – Edukacja, Kielce: 103–123.
Racinowski R., 1973. Analiza uziarnienia. In: E. Ruhle (Ed.), Metodyka badań osadów czwartorzędowych. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa: 331–355.
Racinowski R., Szczypek T., Wach J., 2001. Prezentacja i interpretacja wyników badań uziarnienia osadów czwartorzędowych. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Richling A., 2013. Badania Warszawskiego ośrodka naukowego. In: A. Łajczak, M. Fijałkowska-Mader, J. Urban, A. Zieliński (Eds), Georóżnorodność Ponidzia. Instytut Geografii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach: 11–15.
Schmidt P., Körber R., Coppers M., 2003. Sieben und Siebmaschinen: Grundlagen und Anwendung, Wiley-VCH Verlag, Weinheim.
Sokołowski T., 1987. Vistula valley between the outlets of Dunajec And Breń rivers. In: L. Starkel (Ed.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years, part IV. Geographical Studies, Special Issue, part II, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław: 95–115.
Sołtysik R., 2002. Geneza mokradeł Gór Świętokrzyskich i Niecki Nidziańskiej. Prace Inst. Geogr. AŚ w Kielcach 9: 1–126.
Starkel L., 2001. Historia doliny Wisły od ostatniego zlodowacenia do dziś. Monografie IGiPZ PAN, 2: 264.
Starkel L., 2008. Koncepcja kartowania geomorfologicznego profesora Mieczysława Klimaszewskiego. Prace Komisji Paleogeografii Czwartorzędu Polskiej Akademii Umiejętności 5: 65–70.
Starkel L., Thornes J.B., 1981. Palaeohydrology of river basins. Technical Bulletin of British Geomorphological Research Group 28: 1–107.
Syvitski J. P. M. (Ed.), 1991. Principles, methods and application of particle size analysis. Cambridge University Press, Cambridge.
Szumański A., 1982. The evolution of the lower San river valley during the late glacial and the Holocene. In: L. Starkel (Ed.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years, part I. Geogr. Studies, Spec. Issue 1: 57–78.
Szwarczewski P., 2009. The formation of deluvial and alluvial cones as a consequence of human settlement on a loess plateau: an example from the Chroberz area (Poland). Radiocarbon 51(2): 445–455.
Szwarczewski P., 2021. Przekształcenie obszaru wysoczyzny lessowej pod wpływem gospodarczej działalności człowieka w neoholocenie (na wybranych przykładach z okolic Mozgawy, Ponidzie Pińczowskie). Prace i Studia Geograficzne 66(3): 89–103.
Śnieszko Z., 1978. Holoceńskie zmiany w środowisku naturalnym dna doliny Czarnej i Białej Nidy na obszarze projektowanego zbiornika Chęciny rejon wsi Mosty–Żerniki. Archiwum IA WUOZ, Kielce.
Tsemergas I., Szwarczewskii P., Woronko B., Recielski K., Rojan E., 2000. Ewolucja i dynamika rzeźby okolic Pińczowa. Prace i Studia Geograficzne UW 27: 11–41.
Urban J. (Ed.), 2019. VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej ,,Rzeźba strukturalna Gór Świętokrzyskich i Ponidzia – stan badań i perspektywy badawcze”. Streszczenia referatów i posterów, przewodnik sesji terenowych, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce.
Informacje: Folia Quaternaria, 2023, Vol. 91 (2023), s. 39 - 61
Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii, ul. Świętokrzyska 15, 25-406, Kielce
Publikacja: 2023
Status artykułu: Otwarte
Licencja: CC BY-NC-ND
Udział procentowy autorów:
Korekty artykułu:
-Języki publikacji:
AngielskiLiczba wyświetleń: 269
Liczba pobrań: 390