Tom XI

Nie masz jeszcze konta?

Zarejestruj się

Przegląd Archiwalno-Historyczny

O czasopiśmie

2024

Data publikacji: 21.02.2025

Opis

Wydanie publikacji współfinansowane przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych i Archiwum Państwowe w Poznaniu

Redakcja, skład i łamanie: Hanna Kossak-Nowocień

Okładka: Agnieszka Juraszczyk (wg projektu Wojciecha Nawrockiego)

Licencja: CC BY-ND

Redakcja

Sekretarz redakcji Piotr Józefiak

Redaktor prowadzący Zuzanna Jaśkowska-Józefiak

Redaktor naczelny Krzysztof Stryjkowski

Zawartość numeru

ARTYKUŁY

Lucy Katherine Wakefield i Hugo Radoliński — dzieje zakazanej miłości w świetle dokumentów z archiwum rodowego jarocińskich dziedziców

Michalina Pietras

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 7-25

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.001.21063

Trzysta lat wspólnej historii Radolińskich i Jarocina wywarło znaczący wpływ zarówno na dzieje tego rodu, jak i funkcjonowanie miasta. Jednak do tej pory, jeśli ukazywano historię tej rodziny i jej związki z Jarocinem, koncentrowano się przede wszystkim na dziedzicach miasta. Ich żony pozostawały w cieniu, stanowiąc zaledwie dopełnienie wiadomości o jarocińskich dziedzicach. Z jednej strony było to wynikiem szczątkowych informacji źródłowych poświęconych kobietom, z drugiej — zainteresowań badaczy, którzy postrzegali historię miasta i Radolińskich przez ogólnie przyjęty pogląd o dominującej roli mężczyzny jako osoby dziedziczącej majątek ziemski. Zadanie pozbierania i przybliżenia wiadomości dotyczących pań na Jarocinie z rodu Radolińskich jest więc próbą nowego spojrzenia na losy tej rodziny. Jedną z najbardziej fascynujących postaci wśród jarocińskich żon dziedziców była Lucy Katherine Wakefield, która zapisała się w historii rodziny tajemniczym pochodzeniem. Pół-Angielka i pół-Hinduska stała się pierwszą, poślubioną wbrew woli rodziny, żoną najbardziej znanego przedstawiciela rodu — Hugona Radolińskiego (późniejszego księcia von Radolin) — któremu niewątpliwie pomogła w rozwoju kariery dyplomatycznej, otwierając, ze względu na swoje pochodzenie i urok osobisty, drogę do brytyjskich i niemieckich salonów.

PDF

Kształcenie i praktyka prawnicza Józefa Gidyńskiego w okresie międzywojennym

Michał Widera

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 27-42

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.002.21064

Józef Gidyński pochodził z rodziny o wielopokoleniowych tradycjach nauczycielskich. Dzięki decyzji rodziców o przeprowadzce ze Starokrzepic k. Częstochowy do Łodzi uzyskał możliwość kształcenia na poziomie ponadpodstawowym. Mimo zgłoszenia się do służby wojskowej jego ambicją było podjęcie studiów z zakresu prawa. Zamierzenia te udało mu się zrealizować w pierwszych latach II Rzeczypospolitej. Duże zdolności intelektualne i zaangażowanie w pogłębianie wiedzy wpłynęły na uzyskanie przez niego stypendium naukowego i kontynuowanie studiów w Paryżu. W kolejnych latach wykazywał się dużą determinacją w celu uzyskania kwalifikacji do wykonywania kilku zawodów prawniczych, jednak najwięcej satysfakcji dawała mu praktyka adwokacka, którą kontynuował również po wyjeździe do Stanów Zjednoczonych Ameryki, a nawet po przejściu na emeryturę.

PDF

W kręgu polityki i publicystyki. Działalność polityczna Ludwika Jaxy-Bykowskiego w okresie II Rzeczypospolitej

Jarosław Matysiak

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 43-77

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.003.21065

Profesor Ludwik Jaxa-Bykowski (1881–1948) był wybitnym pedagogiem, organizatorem szkolnictwa, kierownikiem Katedry Pedagogiki i organizatorem Instytutu Pedagogicznego na Uniwersytecie Poznańskim. Natomiast szeroko rozumiana działalność polityczna w okresie międzywojennym w Stronnictwie Narodowym oraz jego stosunek do relacji polsko-żydowskich — szczególnie w kwestii szkolnictwa publicznego — zostały dotąd przedstawione bardzo ogólnikowo bądź prawie całkowicie pominięte. Artykuł jest próbą wypełnienia luki w biografii Jaxy-Bykowskiego dotyczącej jego aktywności na forum politycznym w II Rzeczypospolitej. Udział w życiu politycznym i społecznym w okresie międzywojennym był ważną częścią jego życiorysu i miał duże znaczenie w działalności zawodowej i naukowej. Zaangażowanie polityczne w Stronnictwie Narodowym, wystąpienia publiczne w obronie uwięzionych przywódców Centrolewu oraz otwarta krytyka reformy szkolnictwa wyższego forsowanej przez ówczesne władze w latach 1932–1933 były powodem do likwidacji we wrześniu 1933 r. Katedry Pedagogiki na Uniwersytecie Poznańskim i przedwczesnego przeniesienia profesora w stan spoczynku. W artykule przedstawiono także poglądy Jaxy-Bykowskiego na kwestię szkolnictwa dla mniejszości żydowskiej w Polsce oraz wspólnej nauki uczniów polskich i żydowskich w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i wyższych.

PDF

Losy Cyganów na ziemi gnieźnieńskiej w XX wieku w świetle dokumentacji władz lokalnych

Marek Szczepaniak

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 79-111

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.004.21066

Gniezno i powiat gnieźnieński, mimo iż były jednym z większych skupisk ludności cygańskiej w Wielkopolsce, nie zawsze były uwzględniane w badaniach nad tą ludnością w sposób do tego współmierny. Rzadko też kiedy wykorzystywano przekaz źródłowy materiałów wytworzonych przez lokalne organy administracji państwowej, które przechowywane są w gnieźnieńskim Oddziale Archiwum Państwowego w Poznaniu. Pierwsze przekazy dotyczące pojawiania się Cyganów na terenie Gniezna i okolic pochodzą z okresu pruskiego; liczniejsze, będące efektem działań władz ogólnopaństwowych, z okresu powojennego. Prześledzić w nich można aktywność lokalnych władz będących odpowiedzią na narzuconą odgórnie akcję ewidencjonowania i paszportyzacji ludności cygańskiej, realizowanej pod postacią akcji „C”. Druga grupa przekazów źródłowych powstała w wyniku ogłoszonej w 1964 r. akcji osiedleńczej, której celem było zmuszenie Cyganów do przejścia od koczowniczego do osiadłego trybu życia. Mniej liczne informacje dotyczą działań lokalnych władz. Ilość źródeł pisanych wytworzonych przez gnieźnieńskie urzędy jest niewielka. Jednak na podstawie ich przekazu można stwierdzić, że rodzaj podejmowanych przez tutejszych urzędników działań, podobnie jak w całej Polsce, wynikał z narzucanych odgórnie przez władze centralne akcji, często motywowanych ideologicznie. Pojawiające się w trakcie tych poczynań problemy, próby ich rozwiązywania, a także wywoływane w ten sposób skutki były takie same, jak w innych częściach kraju. Podobne też były reakcje najbardziej zainteresowanych – Cyganów, których zabiegi władz dotyczyły przede wszystkim.

PDF

Białoruś. Niepodległość: (nie)wykorzystana szansa

Kiryl Valchetski

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 113-127

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.005.21067

Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że Białoruś żyje stabilnie i spokojnie. W rzeczywistości reżimowi Alaksandra Łukaszenki towarzyszą masowe represje: tysiące ludzi straciło pracę, zostało usuniętych z uczelni, tysiące przeszło przez więzienia, dziesiątki po prostu zniknęły lub zginęły. W artykule zaprezentowano powstanie Białoruskiego Frontu Ludowego, jego idee i walkę o niepodległość Białorusi, która znalazła się w bardzo trudnej i niejasnej sytuacji po rozpadzie ZSRR , w latach 1988–1994. Był to okres dezorientacji politycznej, ekonomicznej, kulturowej i nawet narodowej. Wówczas też jednak zaczęła odradzać się tożsamość Białorusinów, praktycznie zniszczona podczas zaborów i w czasie ZSRR. W oczywisty sposób BFL jawił się jako nadzieja, możliwość i szansa. Niemniej na arenę polityczną wkroczył A. Łukaszenka, „młody wilk w owczej skórze”, budujący iluzje niezależnej, stabilnej, mocnej i bezpiecznej Białorusi. Ceną za tę iluzję okazały się niedemokratyczny system polityczny, dyktatura, represje, terror, brak wolności i ugruntowane uzależnienie od Moskwy.

PDF

Aktywność archiwów państwowych w wybranych mediach społecznościowych w latach 2018–2024

Magdalena Niedźwiedzka

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 129-156

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.006.21068

Artykuł prezentuje i zestawia aktywność archiwów państwowych w latach 2018–2020, 2023– 2024 w wybranych mediach społecznościowych, do których zalicza się te najpopularniejsze jak Facebook, Instagram, YouTube i serwis X, ale także działalność archiwów w Internecie (choć w wybranym i mocno ograniczonym zakresie) za pośrednictwem stron internetowych, które niejednokrotnie odsyłają użytkowników do poszczególnych serwisów internetowych.

PDF

50 lat Zakładu Archiwistyki na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Irena Mamczak-Gadkowska

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 157-178

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.007.21069

Okazją do powstania artykułu była 50. rocznica założenia Zakładu Archiwistyki na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zakład powstał 22 listopada 1972 r. dzięki staraniom archiwisty i historyka profesora Franciszka Paprockiego. Utworzenie Zakładu pozwoliło na zrealizowanie długoletnich, zapoczątkowanych w okresie międzywojennym przez profesora Józefa Paczkowskiego, starań mających na celu uruchomienie w Poznaniu studiów archiwistycznych. Artykuł prezentuje historię poznańskiego ośrodka archiwistyki, rolę i znaczenie założyciela Zakładu profesora F. Paprockiego w jego powstaniu, a następnie zorganizowaniu studiów archiwistycznych na Uniwersytecie Poznańskim. Autorka artykułu, związana z Zakładem od początku jego istnienia, przedstawia także archiwistyczne środowisko naukowe na UAM oraz jego dorobek naukowy, dydaktyczny i organizacyjny, a także ścisły związek z miejscowymi archiwami, a zwłaszcza z Archiwum Państwowym w Poznaniu oraz Archiwum UAM. Ukazuje także ewolucję programów kształcenia archiwistów na UAM oraz współpracę dydaktyczną i naukową poznańskich archiwistów z innymi ośrodkami uniwersyteckimi, a także z organizacjami i stowarzyszeniami archiwalnymi.

PDF

STUDIA I MATERIAŁY

Wykłady, seminaria i studenci Adama Skałkowskiego (1877– 1951)

Dariusz Łukasiewicz

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 179-206

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.008.21070

Niezbyt często dysponujemy dobrymi materiałami biograficznymi nt. historyków. Łatwiej odtworzyć ich poglądy i prowadzone przez nich badania naukowe na podstawie piśmiennictwa. Lepiej jest w wypadku Adama Skałkowskiego (1877–1951). Zachowały się jego wspomnienia, dosyć obfita korespondencja i spuścizna. Dzięki pisanym ręką wykładom uniwersyteckim i rękopisom wykładów powszechnych można odtworzyć działalność profesora jako wykładowcy. Są relacje opisujące styl prowadzonych przez niego wykładów. Korespondencje i inne materiały dają wgląd także w jego seminarium magisterskie i doktorskie, opiekę nad uczniami i w egzaminy. Listy pozwalają śledzić duże zaangażowanie mistrza w pomoc podopiecznym, personalne relacje z uczniami. Widoczna jest nie tylko opieka naukowa, lecz także prywatna, organizowanie wyjazdów stypendialnych i kwerend archiwalnych (listy polecające), a nawet wspieranie finansowe. Otrzymujemy bardzo interesujący obraz pracy uczonego pierwszej połowy XX w. w zupełnie innym niż obecnie systemie wykładów, egzaminów i relacji ze studentami i studentkami. Wykłady miały charakter wyłącznie monograficzny i związane były z bieżącą pracą naukową profesora, tak było również w wypadku innych historyków. Było tylko 5 egzaminów kursowych: z nauk pomocniczych, historii starożytnej, średniowiecznej, nowożytnej oraz filozofii. Egzaminy nie miały nic wspólnego z wykładami i materiał kursowy trzeba było uzupełnić z podręczników.

PDF

Tadeusza Esmana wspomnienia poznańskie. „Śródka. Moje dzieciństwo i młodość”, cz. 2: Z ciocią Bolesią wśród rodziny i najbliższych sąsiadów

Szymon Bauman, Janusz Esman

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 207-240

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.009.21071

Tadeusz Esman pisał wspomnienia w latach 1976–1985, z myślą o przekazaniu wiadomości o swoim dorastaniu dzieciom. Druga część jego wspomnień odnosi się do okresu dzieciństwa i młodości na Śródce w Poznaniu, gdzie urodził się w 1903 r. i przebywał do czasu wyprowadzki w 1927 r. do Bydgoszczy. W tej części jego przeżycia krążą wokół trzech tematów — cioci Bolesi, rodziny i sąsiadów. Wszystkie te aspekty ukazują życie codzienne osób mieszkających na Śródce w tym czasie — dom, warunki życia i pracy, otoczenie przyrody, architektury oraz relacje społeczne. Autor wspomnień opowiada barwnie, dzieli się zapamiętanymi wrażeniami z dzieciństwa, przytacza anegdoty z życia rodzinnego i podwórkowego, tj. z okolicy miejsca zamieszkania na Rynku Śródeckim lub Ostrówku, a także opisuje stosunek do swojej rodziny i sąsiadów.

PDF

Księgi protokołów rad pedagogicznych jako źródło do poznania praktyki nauczania (przykład liceów pedagogicznych 1944–1970)

Anita Młynarczyk-Tomczyk

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 241-263

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.010.21072

W literaturze naukowej nie wykazano jeszcze znaczenia ksiąg protokołów rad pedagogicznych jako źródła do poznania praktyki nauczania w PRL. Dlatego też tematyka ta wymaga uzupełnienia. Za materiał badawczy przyjęto 43 księgi protokołów rad pedagogicznych liceów pedagogicznych. Zakłady te wypromowały ponad 200 tysięcy absolwentów — nauczycieli szkół podstawowych, którzy uczyli miliony polskich dzieci. Spośród informacji (o zróżnicowanym zastosowaniu naukowym) zawartych w protokołach z posiedzeń rad pedagogicznych wyselekcjonowano te, które z punktu widzenia praktyki nauczania w PRL najczęściej dyskutowano na posiedzeniach rad pedagogicznych: programy nauczania i ich treści, proces nauczania w postaci wykorzystywanych metod i technik kształcenia oraz przekładające się na nie wyniki kształcenia. Ogląd pracy liceów pedagogicznych przez pryzmat tematyki posiedzeń rad pedagogicznych wykazuje, że zgromadzony w nich materiał jest ogromny i powinien się z nim zmierzyć każdy badacz dziejów edukacji w PRL.

PDF

Francja w zainteresowaniu Ludowego Wojska Polskiego w 1969 r. na przykładzie teczki z Dowództwa Warszawskiego Okręgu Wojskowego

Łukasz Trznadel

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 265-283

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.011.21073

Większość badaczy opisujących plany operacyjne LW P sięga po materiały wytworzone przez Sztab Generalny Wojska Polskiego oraz inne centralne instytucje MON. Autor za pomocą akt Dowództwa Warszawskiego Okręgu Wojskowego prezentuje potencjał badawczy dokumentacji wytworzonej przez jednostki i instytucje niższego szczebla. Artykuł stanowi omówienie zawartości teczki z 1969 r. „Sprawy Teatru Działań Wojennych. Mapa sieci komunikacyjnej francusko-nadmorskiego kierunku operacyjnego”. Jest tam stworzona przez planistów z LW P analiza sieci drogowej i kolejowej północnego wybrzeża Francji. Dołączono do niej mapę, na której poszczególne nazwy zapisano fonetycznie. Akta zawierają liczne dokumenty poruszające zagadnienia wykraczające poza informacje podane w tytule. Znalazło się tam omówienie francuskiego szkolnictwa wojskowego i trudności z pozyskaniem wartościowych kandydatów. Inny dokument przedstawia charakterystykę francuskiego korpusu oficerskiego i trapiące go problemy. W teczce znalazło się opracowanie polskich wojskowych dot. lotnictwa USA oraz Izraela. Szczególnie ciekawa jest analiza działań wojsk amerykańskich w Wietnamie, gdzie zauważono zastosowanie przez nie dronów.

PDF

Akta Państwowego Biura Notarialnego w Poznaniu w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu

Piotr Wróblewski

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 285-296

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.012.21074

Materiały wytworzone w toku działalności Państwowego Biura Notarialnego w Poznaniu, obejmującej lata 1952–1991, to ponad 64 metry bieżące akt. Zespół ten, stanowiący zasób Archiwum Państwowego w Poznaniu, użytkowany jest regularnie, głównie do kwerend własnościowych. Zachowany komplet pomocy kancelaryjnych pozwala na stosunkowo sprawne zlokalizowanie poszukiwanego aktu notarialnego. Wgląd do większości tych akt wymaga wykazania interesu prawnego, stąd ich popularność wśród użytkowników jest ograniczona. Ładunek informacyjny zawarty w aktach notarialnych wytarzanych przez blisko cztery dekady jest ogromny, a przy tym dotyka szczegółowych zagadnień. Z biegiem lat, można przypuszczać, wraz z materiałami wytworzonymi wcześniej przez prywatne kancelarie, zasób ten stanie się przedmiotem zainteresowania historyków wielu różnych specjalności.

PDF

RECENZJE I OMÓWIENIA

Stanisław Izydor Runge, Dzienniki czasów wojny 1943–1946, oprac. Lidia Nowicka-Comber, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Poznań 2022, ss. 297

Szymon Bauman

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 297-301

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.013.21075

PDF

Rafał Górny, Pokaż mi przeszłość „na prawdziwo”. Historia w dokumentach archiwalnych dla dorosłych, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 2023, ss. 239

Julia Wesołowska

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 302-305

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.014.21076

PDF

Pamięć Polski. Lista Krajowa Programu UNESCO „Pamięć Świata”: 5 edycja. Katalog wystawy, pod red. Anny Krochmal i Pawła Pietrzyka, Archiwa Państwowe, Warszawa 2024, ss. 97

Zuzanna Jaśkowska-Józefiak

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 306-310

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.015.21077

PDF

KRONIKA NAUKOWA

V Kongres Archiwów Społecznych, Lublin, 29 września – 1 października 2023 r.

Piotr Józefiak

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 311-314

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.016.21078

PDF

VI Krajowe Sympozjum Archiwalne pod hasłem „Archiwa rodzinne i społeczne”, Lublin, 24–25 maja 2024 r.

Beata Karwalska, Katarzyna Zielińska, Grzegorz Szymajda

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 315-330

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.017.21079

PDF

XXV Ogólnopolski Zjazd Studentów Archiwistyki, Poznań, 5–7 czerwca 2024 r.

Marcel Kąkol

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 331-334

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.018.21080

PDF

VII Gala wręczenia „Nagród dla archiwistów województwa wielkopolskiego”, Poznań, 10 czerwca 2024 r.

Jarosław Matysiak

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 335-342

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.019.21081

PDF

Dzień Archiwisty, Poznań, 26 i 30 września 2024 r.

Julia Wesołowska

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 343-345

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.020.21082

PDF

Wystawiennictwo archiwalne — forum wymiany myśli. Spotkania warsztatowo-archiwalne dla edukatorów i popularyzatorów, Mielno, 10–11 października 2024 r.

Wiktoria Kasińska

Przegląd Archiwalno-Historyczny, Tom XI, 2024, s. 346-348

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.24.021.21083

PDF

Pliki do pobrania

Strony redakcyjne PDF Spis treści PDF

Słowa kluczowe: kobiety, żony, Lucy Radolińska, Wakefield, rodzina Radolińskich-Radolin, Jarocin, ziemianki, Józef Gidyński, Magistrat miasta Łodzi, Uniwersytet Poznański, praktyka prawnicza, okres międzywojenny, Jaxa-Bykowski, Stronnictwo Narodowe, proces brzeski, Uniwersytet Poznański, prasa narodowa, Żydzi, szkolnictwo, reformy jędrzejewiczowskie, Cyganie, Gniezno, paszportyzacja, osiedlanie, produktywizacja, akcja „C”, BFL (Białoruski Front Ludowy), opozycja, Białoruś, wiec, niepodległość, archiwa państwowe, serwisy społecznościowe, media społecznościowe, Internet, strony internetowe, historia, archiwistyka, zakład archiwistyki, studia archiwistyczne, działalność naukowa, Adam Skałkowski, wykłady, mistrz, uczeń, praca magisterska, praca doktorska, Poznań, Śródka, Tadeusz Esman, XX w., historyk, wspomnienia, życie codzienne, historia, źródła, szkolnictwo, Ludowe Wojsko Polskie, Francja, Siły Zbrojne Francji, Układ Warszawski, Teatr Działań Wojennych, Warszawski Okręg Wojskowy, Poznań, Państwowe Biuro Notarialne w Poznaniu, akt notarialny, notariusz, Archiwum Państwowe w Poznaniu

Informacje o finansowaniu

Wydanie publikacji współfinansowane przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych i Archiwum Państwowe w Poznaniu