Czarna legenda Nowych Aten Benedykta Chmielowskiego i próby jej przezwyciężenia

Wojciech  Paszyński

Tytuły

Czarna legenda Nowych Aten Benedykta Chmielowskiego i próby jej przezwyciężenia

Abstrakt

New Athens by Reverend Benedykt Chmielowski – its Black Legend and a Possible Line of Defence

The article has as an objective the presentation of the first Polish-language encyclopedia as well as the confrontation with its black legend that has survived until these days, even in academic circles. Attempts have been made in order to overcome, at least partially, some of the prejudices and misconceptions that have been accumulated around New Athens for the last two centuries.

Even though the encyclopedia is not particularly innovative in the context of European learning at that time, one cannot simply regard it as an example of obscurantism. The book represents a typical scientific approach characteristic of the pre-Enlightenment period. Chmielowski himself was far from being a noncritical compiler; he was rather a creative author who pioneered in quite a few forms of contemporary journalism. It certainly cannot be denied that he had a great erudition and a talent for writing. The authors to whom he referred were not, as it was commonly believed, medieval authors, but they belonged to the scientific elite of the 16th and 17th centuries. The reverend has numerous merits such as: providing the first compilation of dates and events in the Polish history as well as presenting valuable information about libraries and academies of that time. One should also notice Chmielowski’s empirical approach in the process of proving numerous theories. The author’s original stile of writing also attracts the reader’s attention. Although numerous attempts have been made in order to rehabilitate the encyclopedia, it is still associated with negative judgements, also in the serious literature of the subject. Today the encyclopedia remains in the first place the symbol of ignorance of the Saxon times in Poland.

New Athens by Reverend Benedykt Chmielowski – its Black Legend and a Possible Line of Defence

The article has as an objective the presentation of the first Polish-language encyclopedia as well as the confrontation with its black legend that has survived until these days, even in academic circles. Attempts have been made in order to overcome, at least partially, some of the prejudices and misconceptions that have been accumulated around New Athens for the last two centuries.

Even though the encyclopedia is not particularly innovative in the context of European learning at that time, one cannot simply regard it as an example of obscurantism. The book represents a typical scientific approach characteristic of the pre-Enlightenment period. Chmielowski himself was far from being a noncritical compiler; he was rather a creative author who pioneered in quite a few forms of contemporary journalism. It certainly cannot be denied that he had a great erudition and a talent for writing. The authors to whom he referred were not, as it was commonly believed, medieval authors, but they belonged to the scientific elite of the 16th and 17th centuries. The reverend has numerous merits such as: providing the first compilation of dates and events in the Polish history as well as presenting valuable information about libraries and academies of that time. One should also notice Chmielowski’s empirical approach in the process of proving numerous theories. The author’s original stile of writing also attracts the reader’s attention. Although numerous attempts have been made in order to rehabilitate the encyclopedia, it is still associated with negative judgements, also in the serious literature of the subject. Today the encyclopedia remains in the first place the symbol of ignorance of the Saxon times in Poland.

Słowa kluczowe

Nowe Ateny, encyklopedia staropolska, Benedykt Chmielowski, czarna legenda, czasy saskie, osiemnasty (XVIII) wiek, kultura staropolska, historia kultury polskiej, historia nauki, historia literatury

New Athens, Old Polish Encyclopedia, Benedykt Chmielowski, Black Legend, Saxon Times, 18th Century, Old Polish Culture, History of Polish Culture, History of Learning, History of Literature

Bibliografia

Źródła

Biblia Tysiąclecia, pod red. K. Dynarskiego, Poznań 1991

Boter I. B., Theatrum swiata wszytkiego Iana Botera Benesivsa : w ktorey się opisuia superstycye, abo zabobony, w iakich żyły przedtym Narody Nowego świata : a także sposoby, y przodki, prze które tam wprowadzona iest Religia Chrześcijańska prawdziwa: y w iakich teraz iest terminach, Kraków 1659

Bussières J. de, Flosculi Historiarum Delibati, Nunc denuo recogniti Et Locupletiores Redditi, Sive Historia Universalis : Tam Sacra Quam Prophana Rerum Ab Orbe Condito Memorabilium, tam Pace quam Bello gestarum, usq[ue] ad Annum M.DC.LXV. Editio Tertia. Angebunden: Chronologia Principum, Sive Series Et Successio Romanorum Pontificum, Romanorum Regum, Augustissimum Imperatorum: Sac. Rom. Imperii Electorum, Moguntinensium, Coloniensium, Trevirensium, Palatinorum, Saxoniae, Brandeburgicorum, Bohemiae Regum..., Lyon 1662

Chmielowski B., Nowe Ateny…, cz. I, Lwów 1745

Chmielowski B., Nowe Ateny…, cz. II, Lwów 1746

Chmielowski B., Nowe Ateny…,cz. III, Lwów 1754

Chmielowski B., Nowe Ateny…,cz. IV, Lwów 1756

Dickens Ch., The personal history, adventures, experience and observations of David Copperfield, the younger, of Blunderstone Rookery (which he never meant to be Publisher on any account), t. I - II, London 1849 – 50

Kallenbach J., Przyczyny upadku Polski, [w:] Czasy saskie. Wybór źródeł, opr. J. Feldman, Kraków 1928

Kołudzki A., Thron oyczysty albo pałac wiecznosci w krotkim zebraniu monarchow, xiąząt y krolow polskich z rożnych approbowanych Autorow, od Pierwszego Lecha, aż do teraznieyszych czasow, zupełną w sobie życia y dzieł ich nieśmiertelnych zamykaiący Historyą, Poznań 1727

Orwell G., Rok 1984, tłum. T. Mirkowicz, Kraków 2004

Węgierski T. K., Pisma wierszem i prozą, Wyd. K. Estreicher, Lwów1882

Wiszniewski M., Myśli o ukształceniu siebie samego, Warszawa 1873

Wujek J., Biblia To Iest Księgi Starego Y Nowego Testamentu, Według Łacińskiego przekładu starego, w kościele powszechnym przyiętego, na Polski ięzyk z pilnością przełozone…, Kraków 1599

Opracowania

Augustyniak U., Historia Polski. 1572 – 1795, Warszawa 2008

Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna…Mądrym dla memoryału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki. [wybór i oprac. tekstu Maria i Jan Józef Lipscy; przedmowa J. J. Lipski; tł. łac. Wieńczysław Zaryczny; il. Szymon Kobyliński], Kraków 1966

Chmielowski B., Nowe Ateny. Wybór, oprac. M. Hanczakowski [na podstawie wydania w wyborze i opracowaniu M. i J. Lipskich] Kraków 2003

Chrzanowski I., Historia literatury niepodległej Polski (965 - 1795), Londyn 1947

Feldman J., Czasy saskie. Wybór źródeł, Kraków 1928

Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. I, Warszawa 1985

Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. II, Warszawa 1985

Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. III, Warszawa 1985

Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. IV, Warszawa 1985

Grzybowski S., Z dziejów popularyzacji nauki w czasach saskich: I. „Nowe Ateny”, pierwsza polska encyklopedia powszechna. II. Spóźniona synteza księdza Szymona Majchrowicza. III. Kalendarze Zamojskie,[w:] Studia i materiały z dziejów nauki polskiej, seria A, z. 7, Warszawa 1965, s. 111 – 173

Kozłowski J., Wielka historia świata. Tom I:Świat przed „rewolucją” neolityczną, pod. red. J. Gierowskiego, S. Grodziskiego i J. Wyrozumskiego, Kraków 2004

Kroniki polskie, t. XIV:Czasy saskie, wybór źródeł, pod red. S. Sierpowskiego, Wrocław 2010

Krzyżanowski J., Historia literatury polskiej. Alegoryzm – preromantyzm, Warszawa 1965

Lipski J.,Przedmowa. Nikifor nauki polskiej, [w:] Nowe Ateny…, Kraków 1966, s. 5 - 16

Marcińczak B., Wstęp, [w:] Nowe Ateny. Traktat Dubitantius, oprac. J. Kroczak, Wrocław 2009, s. 5-25

Ogrodziński W., Chmielowski Benedykt, [w:] Polski słownik biograficzny, t. III, pod red. W. Konopczyńskiego, Kraków 1937, s. 341 – 342

Ogrodziński W., Chmielowski Benedykt, [w:] Literatura Polska, t. I, pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1984, s. 137

Rybicka – Nowacka H., Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego. Metoda, styl, język, Warszawa 1974

Starnawski J., Chmielowski Benedykt, [w:] Encyklopedia katolicka, t. III, pod red. R. Łukaszyka, Lublin 1985, s. 200

Tazbir J., Wojciech Tylkowski badacz ośmieszony, [w:] „Mówią wieki”, 1973/2, s. 12

Tazbir J., Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit – upadek – relikty, Warszawa 1978

Wichowa M., Ksiądz Benedykt Chmielowski jako uczony barokowy, [w:] „Napis” 1999/5, s. 45 - 56

Linki internetowe

http://dlibra.bibliotekaelblaska.pl/dlibra/docmetadata?id=6868&from=pubstats

http://www.estreicher.uj.edu.pl/staropolska/baza/59917.html

http://www.jesuitica.be/catalogue/catalogueAuthor.php?id=159

http://www.filipini.poznan.pl/art.php?tresc-130&lang=de

http://thesaurus.cerl.org/record/cnp01003552

http://literat.ug.edu.pl/ateny/index.htm

http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenaref/masen.html

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra

http://www.wilanow-palac.pl/wojciech_tylkowski_badacz_osmieszony.html

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=6625&from=&dirids=1&ver_id=&lp=16&QI=

Informacje

Informacje: Prace Historyczne, 2014, Numer 141 (1), s. 37 - 59

DOI: https://doi.org/10.4467/20844069PH.14.003.2197

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Czarna legenda Nowych Aten Benedykta Chmielowskiego i próby jej przezwyciężenia

Angielski:

Czarna legenda Nowych Aten Benedykta Chmielowskiego i próby jej przezwyciężenia

Autorzy

Wojciech Paszyński

Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wieniawskiego 1, 61-712 Poznań

Publikacja: 15.09.2014

Status artykułu: Otwarte

Licencja: Żadna

Udział procentowy autorów:

Wojciech Paszyński (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

-

Języki publikacji:

Polski

Liczba wyświetleń: 6451

Liczba pobrań: 3189

<p> Czarna legenda <em>Nowych Aten</em> Benedykta Chmielowskiego i próby jej przezwyciężenia</p>

Pobierz pełny tekst

Tytuły

Abstrakt

Słowa kluczowe

Bibliografia

Informacje

Autorzy